Azərbaycan Türkiyə qardaşlığı: bu gün tarixi hadisə yaşanır

Müəllif: Elçin Alıoğlu

Mənbə: Trend

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev Türkiyə Respublikasının Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğanın dəvəti ilə Ankarada işgüzar səfərdədir.

Səfərin əsas məqsədi Türkiyədən Azərbaycanın Naxçıvan Muxtar Respublikasına (NMR) birbaşa təbii qaz tədarükünü təmin edəcək İğdır-Naxçıvan qaz kəmərinin açılış mərasimində iştirak etməkdir. Bu layihə hər iki ölkə üçün strateji əhəmiyyət daşıyır, çünki regionun enerji təhlükəsizliyinin möhkəmlənməsinə və NMR-in İran qazından asılılığının azalmasına töhfə verir.

Xatırladaq ki, 2020-ci ildə İğdır-Naxçıvan qaz kəmərinin tikintisi ilə bağlı saziş imzalanana qədər Naxçıvan Muxtar Respublikası müəyyən mənada enerji təcridində idi. 1990-cı illərin əvvəllərində Birinci Qarabağ müharibəsindən sonra Ermənistan tərəfindən tətbiq edilən blokada nəticəsində Naxçıvan məcburən qazı İrandan alırdı. Bakı ilə Tehran arasında imzalanmış razılaşmaya əsasən, muxtariyyətə qaz tədarükü svop mexanizmi ilə həyata keçirilirdi: Azərbaycan İranın şimal bölgələrinə qaz ötürür, əvəzində isə həmin həcmdə qaz Naxçıvanda qəbul edilirdi.

Statistikaya görə, 2020-ci ilə qədər Naxçıvan ildə təxminən 500 milyon kubmetr qaz istehlak edirdi və bu həcm tamamilə İran tərəfindən qarşılanırdı. Bu vəziyyət Tehrana Bakıya qarşı təzyiq rıçaqları qazandırır, tariflərlə manipulyasiya etməyə və qaz tədarükünü siyasi təsir vasitəsi kimi istifadə etməyə imkan verirdi.

Bundan əlavə, Ermənistan İranla birlikdə Naxçıvanın təcridinin davam etməsinə kömək edirdi, muxtariyyətin iqtisadi və enerji inkişafını məhdudlaşdırmağa çalışırdı. Türkiyə ilə saziş imzalanana qədər Bakının Naxçıvana alternativ qaz marşrutu yox idi və bu, İrana öz şərtlərini diktə etmək imkanı verirdi.

2020-ci il dekabrın 15-də Azərbaycan və Türkiyə arasında İğdır-Naxçıvan qaz kəmərinin tikintisinə dair saziş imzalandı və bu, Naxçıvanın İrandan enerji asılılığına son qoymalı idi. Layihə Prezident İlham Əliyev və Prezident Rəcəb Tayyib Ərdoğan tərəfindən yüksək səviyyədə təsdiqləndi və Azərbaycan-Türkiyə enerji tərəfdaşlığının dərinləşməsinin mühüm hissəsinə çevrildi.

İğdır-Naxçıvan qaz kəmərinin əsas xüsusiyyətləri:

İğdır-Naxçıvan qaz kəməri əslində Cənub Qaz Dəhlizinin (CQD) bir hissəsi olan TANAP layihəsinin davamı kimi çıxış edir. Bu, Naxçıvanın Türkiyə ilə enerji inteqrasiyasını təmin etməklə yanaşı, İran qazından asılılığı tamamilə sıfıra endirir ki, bu da Tehran üçün ciddi geosiyasi məğlubiyyət deməkdir.

İğdır-Naxçıvan qaz kəməri istifadəyə verilməmişdən əvvəl İran Bakı üzərində təsirini qorumaq üçün qaz faktorundan istifadə edirdi, Ermənistan isə Naxçıvanın tam blokadada qalmasını dəstəkləyirdi və onun iqtisadi inkişafını ləngidirdi.

Bu qaz kəmərinin istifadəyə verilməsi ilə Naxçıvanın İran qazından asılılığını tamamilə aradan qalxır, Azərbaycan isə Cənubi Qafqazın yeni enerji arxitekturasını formalaşdırır. Eyni zamanda Türkiyədən qaz tədarükü nəticəsində qiymətlərin 30-40% aşağı düşəcəyi gözlənilir ki, bu da regionun iqtisadiyyatına müsbət təsir edəcək. Aşağı enerji tarifləri sayəsində Naxçıvan yeni sənaye müəssisələri yarada biləcək. Gələcəkdə Naxçıvan Türkiyəyə Azərbaycan qazının tranzit mərkəzinə çevrilə bilər.

İğdır-Naxçıvan qaz kəməri Azərbaycanın enerji sektorunda xarici təsir elementlərindən tamamilə qurtulmaq və geosiyasi rolunu gücləndirmək məqsədilə həyata keçirdiyi genişmiqyaslı strategiyanın bir hissəsidir. Bu layihə Azərbaycan və Türkiyə arasında dərinləşən strateji tərəfdaşlığın tərkib hissəsidir və yalnız enerji sahəsi ilə məhdudlaşmır. Nəqliyyat, ticarət, logistika və hərbi əməkdaşlıq da daxil olmaqla daha geniş çərçivədə Bakı və Ankara əməkdaşlığını gücləndirir.

Türkiyə və Azərbaycanın "Bir millət, iki dövlət" prinsipi əsasında formalaşdırdığı strateji əməkdaşlıq yeni bir mərhələyə qədəm qoyub. 2021-ci ilin iyununda imzalanmış Şuşa Bəyannaməsi iki ölkə arasında hərbi müttəfiqliyi təsdiqlədi, İğdır-Naxçıvan qaz kəməri isə bu alyansın enerji sahəsindəki davamı oldu. İran və Ermənistan uzun illər Naxçıvanı təcrid etməyə çalışaraq, onun Azərbaycanın əsas hissəsindən iqtisadi və siyasi baxımdan asılılığını zəiflətməyə və bölgəni öz logistika və enerji resurslarından asılı vəziyyətə salmağa cəhd ediblər.

1992-ci ildən etibarən Naxçıvana gedən bütün nəqliyyat yollarını bağlayaraq onun Azərbaycanın əsas ərazisi ilə əlaqəsini tamamilə kəsib. 10 noyabr 2020-ci il tarixli Üçtərəfli Bəyanatın tələblərinə baxmayaraq, Ermənistan hələ də Zəngəzur dəhlizinin açılmasını əngəlləyir. Bu dəhliz Naxçıvana qaz və malların alternativ tədarük marşrutu olmalı idi, lakin İrəvan prosesi ləngitməyə davam edir.

Ermənistan, həmçinin, İranın Naxçıvana qaz tədarükünü qorumaq üçün müxtəlif addımlar atıb. 2021-ci ildə Ermənistan Naxçıvana qaz tədarükü üçün öz ərazisindən keçən yeni bir marşrut təklif etsə də, Bakı bu təklifi rədd edib. İğdır-Naxçıvan qaz kəmərinin istifadəyə verilməsi Naxçıvanın İran qazından asılılığını tamamilə aradan qaldırır.

Bundan əlavə, qaz kəmərinin istismarı Naxçıvan blokadasının açılmasının mümkünlüyünü sübut edəcək və Ermənistanı Zəngəzur dəhlizinin açılmasına məcbur edəcək. Türkiyədən gətirilən ucuz qaz sənaye istehsalına və biznesin inkişafına təkan verəcək. 2025-ci ildə Naxçıvanda Türkiyə və Avropaya yönəlmiş yeni sənaye müəssisələrinin açılması gözlənilir və qaz kəmərinin istifadəyə verilməsindən sonra Naxçıvanın ÜDM-nin 5-7% artacağı proqnozlaşdırılır. Türkiyə regionda enerji təsirini gücləndirərək, Cənubi Qafqazın əsas enerji oyunçusuna çevrilir.

Ankara artıq yalnız Azərbaycanın deyil, bütövlükdə regionun əsas enerji tərəfdaşı olur. İğdır-Naxçıvan qaz kəməri Azərbaycanın böyük geosiyasi uğurudur.

Türkiyənin maraqları nəzərə alınmaqla, Naxçıvanda investisiya mühiti daha da yaxşılaşacaq. Qaz kəmərinin istifadəyə verilməsi Zəngəzur dəhlizinin açılması üçün də mühüm presedent yaradır. İğdır-Naxçıvan qaz kəməri təkcə enerji layihəsi deyil, Cənubi Qafqazın geosiyasi mənzərəsini dəyişən strateji bir addımdır. Bu layihə Azərbaycanın regionda güclü mövqeyini təsdiqləyir və Ermənistanın blokada siyasətini iflasa uğradır. Azərbaycan və Türkiyə bu uğurlu əməkdaşlıq modeli ilə Cənubi Qafqazın gələcək enerji və nəqliyyat marşrutlarını müəyyənləşdirir.

2020-ci ildə baş vermiş İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra Bakı və Ankara strateji əməkdaşlığı yeni keyfiyyət mərhələsinə keçirdi. İğdır-Naxçıvan qaz kəmərinin uğurla reallaşdırılması Azərbaycanın böyük infrastruktur layihələrini, hətta Ermənistanın razılığı olmadan belə, icra edə biləcəyini göstərdi. Bu, Bakı üçün Zəngəzur dəhlizinin reallaşdırılmasını əsaslandıran əlavə arqument yaratdı. Beləliklə, İrəvana siyasi və iqtisadi təzyiq artır və Ermənistanın dəhlizi bağlamaq cəhdləri getdikcə çətinləşir.

İğdır-Naxçıvan qaz kəmərinin uğuru Azərbaycanın və Türkiyənin sürətli və effektiv şəkildə yeni qaz marşrutları inşa edə biləcəyini sübut edir. Bu, onların Avropanın enerji təhlükəsizliyində əsas oyunçulara çevrilməsinə şərait yaradır. Avropa ölkələri TANAP-ın genişləndirilməsinə və yeni qaz kəmərlərinin çəkilməsinə daha böyük maraq göstərə bilər. Xüsusilə, Türkiyə üzərindən Balkanlara və Şərqi Avropaya yeni qaz xətləri layihələri gündəmə gələ bilər.

İğdır-Naxçıvan qaz kəməri sadəcə enerji layihəsi deyil, həm də Azərbaycanın geosiyasi qələbəsidir. Bu layihə regionda güc balansını Bakı və Ankara xeyrinə dəyişdirir.

Azərbaycan və Türkiyə arasında strateji tərəfdaşlıq dərin tarixi köklərə malikdir. "Bir millət, iki dövlət" ifadəsi ilk dəfə Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyev tərəfindən səsləndirilmiş və iki ölkə arasındakı əlaqələrin əsasını təşkil etmişdir. Azərbaycan və Türkiyə arasındakı qardaşlıq münasibətləri SSRİ-nin dağılmasından və Azərbaycanın 1991-ci ildə müstəqillik qazanmasından sonra xüsusilə güclənmişdir.

Türkiyə Azərbaycanın müstəqilliyini tanıyan ilk ölkə oldu və bu, iki ölkə arasında qardaşlıq əlaqələrinin rəsmi əsasını qoydu. 1992-ci ildən etibarən Türkiyə Qarabağ məsələsində Azərbaycanın mövqeyini tam dəstəklədi, Ermənistanın 20% Azərbaycan ərazilərini işğal etməsini qətiyyətlə pislədi. 1993-cü ildə Ermənistanın Kəlbəcəri işğal etməsindən sonra Türkiyə onunla bütün diplomatik və ticarət əlaqələrini kəsdi və sərhədi bağladı. Bu embarqo bu günə qədər davam edir və Türkiyə bu məsələdə Qərbin təzyiqlərinə boyun əyməyib. 1994-cü ildə Azərbaycan və Türkiyə arasında ilk hərbi əməkdaşlıq sazişi imzalandı ki, bu da gələcəkdə iki ölkə arasında hərbi ittifaqın təməlini qoydu.

Azərbaycan müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra Türkiyə Bakı üçün əsas iqtisadi tərəfdaşlardan birinə çevrildi. Bu gün ikitərəfli ticarət əlaqələri rekord səviyyəyə çatıb. 2023-cü ildə Azərbaycan və Türkiyə arasındakı ticarət dövriyyəsi 7 milyard dolları ötüb ki, bu da Türkiyəni Azərbaycanın ikinci ən böyük xarici ticarət tərəfdaşı edir. Azərbaycanın Türkiyəyə əsas ixrac məhsulları neft, qaz, neft-kimya məhsulları və alüminiumdur. Türkiyənin Azərbaycana yatırımları 12 milyard dolları ötüb, Azərbaycanın Türkiyə iqtisadiyyatına yatırımları isə 20 milyard dollardan çoxdur. SOCAR Türkiyədə ən böyük xarici investor hesab olunur.

Bu iqtisadi əməkdaşlıq təkcə ikitərəfli münasibətləri deyil, həm də Cənubi Qafqazın enerji balansını və geosiyasi dinamikasını müəyyənləşdirir.

İğdır-Naxçıvan qaz kəməri və digər enerji layihələri Azərbaycanın və Türkiyənin regionda əsas enerji mərkəzləri kimi formalaşmasını sürətləndirir. Bakı və Ankara birgə strateji infrastruktur layihələrini uğurla həyata keçirməklə, Qərbin və Rusiyanın enerji siyasətinə təsir edəcək yeni güc mərkəzi yaradırlar. Azərbaycan və Türkiyə arasındakı enerji və nəqliyyat əməkdaşlığı təkcə ikitərəfli iqtisadi fayda gətirmir, həm də bölgədə geosiyasi balansı dəyişir. Zəngəzur dəhlizi, TANAP və digər strateji layihələrin inkişafı Türkiyəni Qərb üçün mühüm enerji tranzit ölkəsinə çevirir, Azərbaycan isə Avropanın enerji təhlükəsizliyində əsas oyunçuya çevrilir.

İğdır-Naxçıvan qaz kəməri, TANAP-ın genişləndirilməsi və Zəngəzur dəhlizi layihəsi birlikdə Azərbaycanın və Türkiyənin geosiyasi mövqeyini daha da gücləndirəcək. Ermənistan isə regionun əsas enerji və nəqliyyat layihələrindən kənarda qalaraq təcrid vəziyyətində qalacaq.

Bütün bu proseslər göstərir ki, Azərbaycan və Türkiyə yalnız enerji sahəsində deyil, həm də geosiyasi baxımdan regionun əsas oyunçularına çevrilirlər. Onların əməkdaşlığı Cənubi Qafqazın gələcəyini müəyyənləşdirəcək və regionda yeni güc balansı formalaşdıracaq.