ABŞ və İsrailin müdaxiləsi: İranda nə rejim dəyişdi, nə də...

Onilliklər ərzində İran-İsrail münaqişəsi gizli və kiber əməliyyatlar, eləcə də məqsədyönlü sui-qəsdləri özündə əks etdirməklə kölgədə qalıb. İyun ayında şahidi olduqlarımız qarşıdurmada əsaslı dəyişikliyə işarə edir: ortaq coğrafiyası, vasitəçi və ya etibarlı şəxsləri olmayan iki suveren güc mərkəzi arasında birbaşa müharibə.
Reyting.az xəbər verir ki, bu barədə “Amwaj.Media” yazıb.
Təhlildə qeyd olunur:
Bu, oyunda olan dinamikanın başa düşülməsi yeni çərçivə tələb edir. Müharibə təkcə regional strategiyada dönüş nöqtəsi deyil, həm də İsrailin strateji ambisiyalarını, İranın reaktiv doktrinasını və birbaşa qarşıdurma dövründə çökməkdə olan çəkindirmə məntiqindəki qüsurları üzə çıxarır.
Münaqişə təkcə intensivliyi ilə deyil, coğrafiyası ilə də diqqəti cəlb edir, daha doğrusu, onun yoxluğunu. İran-İsrail müharibəsi ortaq sərhədlərdə və ya adi döyüş meydanlarında aparılmır. Ərazi mübahisəsinin yoxluğu hərbi qələbə perspektivini məhdudlaşdırır və taktiki qazancların davamlı strateji nəticələrə çevrilməsini çətinləşdirir. Fəth etmək və ya nəzarət etmək üçün ərazisi olmayan müharibə, hər bir tərəfə həm üstünlüklər, həm də mənfi cəhətlər təqdim edərək, qarşılıqlı aşınmaya çevrilir.
Qapı dirəklərinin dəyişdirilməsi

İsrailin iyunun 13-də İrana qəfil hücumunun başlanğıcından - İran-ABŞ nüvə danışıqlarının Omanda altıncı raundu ərəfəsində - qısa zamanda aydın oldu ki, məqsədlər çəkindirməni gücləndirməkdən və ya İranın nüvə imkanlarını azaltmaqdan kənara çıxır.
İran hava hücumlarını və sui-qəsdləri “udmaqla” İsrail ərazisinə görünməmiş zərbələr endirərək “ağrıya ağrı” strategiyasını həyata keçirdi. Təl-Əvivə yönəldilsə də, güclü atəş həm də Vaşinqtona da bir mesaj idi.
Əhəmiyyətli olan odur ki, İsrail kampaniyası bir gecədə baş verən hadisə deyil, koordinasiyalı təzyiq, rejimin süqutu və uzunmüddətli nəzarət vasitəsilə İranın strateji dərinliyini dağıtmaq və regionda güc balansını yenidən formalaşdırmaq üçün illərlə davam edən səylərin kulminasiya nöqtəsidir. Həm İbrani, həm də Qərb mediasında əks olunduğu kimi, ambisiya rejimin dəyişdirilməsidir. Bombalamalar zamanı İsraildə bəziləri açıq şəkildə keçmiş vəliəhd şahzadə Rza Pəhləvinin başçılıq etdiyi monarxiyanın İrana qaytarılmasını müdafiə edirdilər.
Buna paralel olaraq, media kampaniyası “yeni İran” vizionunu gücləndirir, xarici dəstəyi toplayır, bəzi müxalifət xadimlərinə rəğbət bəsləyir və qırılmadan dəyişiklik vəd edən “təmizlənmiş alternativ” təqdim edir. Bununla belə, bu strategiya daha dərin yanlış hesablamanı üzə çıxardı: xarici rəvayətlərin daxili legitimliyin çatışmazlığını kompensasiya edə biləcəyinə inam.
Başqa sözlə, rejim dəyişikliyinə asanlıqla nail olunmur. Hətta İsrail Ali Rəhbər Ayətullah Əli Xamnəinin özünü məhv etsə belə, İran liderlik boşluğunun qarşısını almaq üçün sürətli və nizamlı keçidi təmin etmək üçün varislik protokollarına malikdir. Bu, acı təcrübələrin məhsuludur. 1979-cu ildə yarandığı gündən bəri İslam Respublikası çoxsaylı böhranlarla formalaşıb və ardıcıl olaraq institusional boşluqları doldurmağa çalışıb.
Dövlətin bu cür strukturlaşması, hətta iyunun 13-də İsrail əsas hərbi komandirlərin “başını kəsdikdən” sonra belə İran sisteminin dayanıqlı olduğunu sübut etdi. O, kadrları sürətlə dəyişdirdi və cavab tədbirləri başlatdı.
Tehran Avropa hökumətləri tərəfindən BMT sanksiyalarının yenidən tətbiq edilməsinə cavab olaraq, Nüvə Silahlarının Yayılmaması Müqaviləsindən (NPT) çıxmağa doğru indiyədək heç bir addım atmayıb. Dəniz neft ixracının beşdə birinin keçdiyi Hörmüz boğazını da bağlamayıb. Onun cavabı soyuq, düşünülmüş və əvvəlki yüksək riskli qarşıdurmalar zamanı davranış modelinə uyğun olub.
Oyun zamanı zəifliklər

Əslində, İslam Respublikası müharibəni öz düşmənləri üçün siyasi məsuliyyətə çevirmək niyyətində görünürdü. Bu balanslaşdırma aktı Tehranın münaqişəyə geridönməz paradiqma dəyişikliyi kimi baxmadığını göstərir.
İraqda əsas qruplaşmalar hədəfli zərbələr və aşağı düşmüş daxili siyasi mövqe ilə zəiflədi. Suriyada İsrailin hava təzyiqinin davam etməsi və Rusiyanın prioritetlərinin dəyişməsi fonunda Tehranın rolu azalıb. 2024-cü ilin dekabrında Bəşər Əsəd rejiminin süqutu ilə illərlə qoyulmuş sərmayə puça çıxarılıb. Livanda “Hizbullah” 2023-cü ilin oktyabrında İsraillə başlayan müharibə, habelə Livanın iqtisadi çöküşü və daxili qütbləşməsi səbəbindən artan məhdudiyyətlər nəticəsində tərksilah olmaq və ya yaşamaq üçün mübarizə aparmaq arasında acı seçim qarşısındadır.
Bu, Tehranın periferik təsir imkanlarının tədricən aşınmasını əks etdirir. İsrailin İrana qarşı müharibəsi İranın strateji dərinliyində zəiflikləri üzə çıxararaq, onun regional çəkindirici mövqeyinin toxunulmaz qaldığına dair fərziyyələri yox edir.
Amma hətta bu zəifliklərə baxmayaraq, İranın PUA və ballistik raket proqramları İsrailin məqsədlərinə məhdudiyyətlər qoyur. Onun İranın hücumları dəf etmək və cavab zərbələri endirməyə davam etmək qabiliyyəti azdır.
Eyni dilemma İsrail və ABŞ-nın İranın nüvə infrastrukturunu dağıtmaq ambisiyalarına da aiddir. Əsas obyektlərin hədəfə alınması ilə bağlı dəfələrlə iddialara baxmayaraq, reallıq daha mürəkkəbdir. İranın nüvə proqramı çox hissələrə bölünüb və ehtiyat layları altında fəaliyyət göstərir.
İllərdir ki, onun böyük hissəsi Atom Enerjisi üzrə Beynəlxalq Agentliyin (IAEA) nəzarəti altındadır. Kəşfiyyat təkbaşına aradan qaldırmağa zəmanət verə bilməz. ABŞ yeraltı Fordo zənginləşdirmə obyektini belə dağıtmağa nail olmadı.
Üstəlik, İranın nüvə qabiliyyətinin kökü avadanlıqda deyil, minlərlə alim və mühəndisi əhatə edən insan kapitalında cəmlənmiş təcrübə və nou-haudadır. Rejim dəyişikliyi və İranın uzunmüddətli işğalı olmadan bu bilik güclə silinə bilməz. Beləliklə, proqramın ləğvi təkcə böyük hərbi səy deyil, həm də davamlı beynəlxalq siyasi öhdəliyi tələb edəcək.
Y. QACAR