Alovlanan aypara: İrana endirilən zərbələrin strateji anatomiyası və qlobal nəticələri

İyunun 13-nə keçən gecə İranın səması parlaq işıq selinə bürünəndə, Fordo və Natanzın yerin dərinliklərindəki nüvə obyektləri bir göz qırpımında xarabalığa çevriləndə, təkcə dağıntıların tozu deyil, eyni zamanda daha ağır, daha ciddi bir şey havada donub qaldı: köhnə qaydaların süqutu.

Milli.Az "Baku Network"da dərc olunmuş məqaləni təqdim edir:

İsrailin həyata keçirdiyi bu hücum, son onilliklərin təkcə ən genişmiqyaslı hərbi əməliyyatı deyil, həm də geosiyasi bir etiraf idi. Bu, sadəcə güc nümayişi deyil, qorxu balansı mifini darmadağın etmək, dünyaya göstərmək idi ki, artıq nə əngəl var, nə də əks-tarazlıq. Orta Şərq indi kompromislər meydanı deyil - bu artıq qlobal güclərin toqquşduğu bir savaş düzənidir.

Bu, sadəcə iki dövlətin toqquşması deyil. Bu, qlobal miqyasda geosiyasi arxitekturanın təməlindən silkələnməsi, imperiyaların talelərinin yeni yollarla kəsişməsi, maskaların bir-bir düşməsi və bölgə aktorlarının özlərini tanımadığı yeni bir oyunun içində tapmasıdır - sərt, illüziyadan uzaq, diplomatik reveransların yerinin olmadığı bir oyun. Burada nəinki zəiflər, hətta ehtiyatla hərəkət etməyə alışmışlar da uduzur.

İrana endirilən zərbə - adi hərbi əməliyyat deyil. Bu, Hayfadan Qəndəhara, Qarabağdan Ər-Riyada qədər uzanan strateji coğrafiyanın kökündən yenidən formatlanmasıdır. "İran-İraq-Suriya-Livan" oxu yüksək dəqiqlikli bombalarla boğulanda dünya bir həqiqəti gördü: bölgədə güc artıq əsgər sayından və sərhəd uzunluğundan yox, iradədən asılıdır. Siyasi, texnoloji və dini iradədən.

Dağıdılan yalnız infrastrukturlar deyil - məntiqin özü də çökdü. İllərlə aparılan danışıqlar, nüvə sazişləri, sonsuz sammitlər, İrana "narahat amma vacib tərəfdaş" kimi baxılan yanaşma artıq keçmişdə qaldı. İndi İran - açıq şəkildə cəbhəyə çəkilmiş təcrid olunmuş bir dövlətdir. Hətta ənənəvi tərəfdaşlar da artıq ondan üz döndərir.

Ən təhlükəlisi isə bunkerlərdə yox, insan şüurunda başlayır. Şiə hərəkatları mərkəzdən məhrum olduqca, Cənubi Qafqaz Arazın o tayında bir hakimiyyət boşluğu hiss etdikcə, Səudiyyə Ərəbistanı susub amma gizlətmədiyi bir məmnunluqla gülümsədikcə, ikiüzlü mövqeyi ilə tanınan Rusiya isə sadəcə müşahidəçi yox, eyni zamanda mümkün qazanan tərəfə çevrildikcə yeni reallıq ortaya çıxır.

İrana endirilən bu zərbə - Avrasiya sabitliyinin memarlığına yerləşdirilmiş yanan bir fitildir. Və bu fitili artıq heç nə söndürə bilməz. Bu, müharibə deyil - geosiyasi bir püskürmədir. Bu püskürmə dünya nizamının yeni tektonikasına çevrilir. Burada artıq neytral zona deyilən anlayış yoxdur. Kim bu gün düşünür ki, oturub kənardan baxa bilər - sabah öz inersiyasının altında külə dönəcək.

Bu hadisə - epizod deyil. Bu - proloqdur.

Dəqiqliklə vurulan hədəf: əməliyyatın ilk mərhələsi

İlkin məlumatlara görə, bircə gecənin içində İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusunun yüksək rütbəli komandirləri - strateji raket proqramları və nüvə infrastrukturlarına cavabdeh generallar məhv edilib. Zərbələr aviasiya bazalarına, raket anbarlarına, Natanz və Fordodakı yeraltı nüvə mərkəzlərinə, eləcə də İranın hava hücumundan müdafiə sistemlərinə endirilib. Nəticə: tam iflic. İranın illərlə qurduğu "sarsılmaz müdafiə" mifinin altı bir gecədə üstü açıldı.

Bu, adi hava hücumu deyildi - bu, sistemli söküntü idi. İsrail yalnız obyektləri yox, İranın "toxunulmaz müqavimət qalası" obrazını da yerlə bir etdi. Regionun və dünyanın gözündə İranın təhlükəsizlik reputasiyası bir anda yerlə yeksan oldu.

ABŞ prezidenti Donald Trampın reaksiyası isə hər şeyi yerli-yerində göstərdi: bu, təkcə İsrail baş qərargahının qərarı deyildi. Bu, daha geniş bir strategiyanın tərkib hissəsidir. Tramp açıq şəkildə etiraf etdi ki, əməliyyatdan öncədən məlumatlı olub və Vaşinqton bu zərbəni təkcə mənəvi yox, maddi cəhətdən də dəstəkləyib. İranın cavab olaraq buraxdığı "Şahəd" dronları və qısa mənzilli ballistik raketlərə qarşı İsrailin hava məkanını qoruyan raketlər - məhz Amerikanın arsenalından idi.

Bu dəstək - sadəcə müttəfiqlik jesti deyil. Bu, yeni bir strateji balansın nümayişidir. ABŞ artıq ləng diplomatik protokollardan və ölü doğulmuş nüvə sazişlərindən imtina edərək, İrana qarşı sərt güc modelinə keçib. Regionda təsir imkanlarını maksimuma çıxarır, tərəddüdsüz hərəkət edir.

Əməliyyatın ən maraqlı və müəmmalı tərəflərindən biri - hücumdan az əvvəl Donald Trampla Vladimir Putin arasında baş tutan qeyri-adi dialoq oldu. Formal olaraq İranla müttəfiq olan Rusiya, görünür, bu dəfə uduzan yox, qazanan tərəfə çevrilib.

Birinci və ən açıq qazanc - neft qiymətlərinin sıçrayışıdır. Hörmüz boğazının bağlanması təhlükəsi və İranın neft bazarından faktiki çıxarılması Moskvanın əlinə strateji fürsət verir. İkinci qazanc - Qərbin diqqətinin və silah tədarükünün Ukraynadan Yaxın Şərqə yönəlməsi. Artıq bəzi silah partiyalarının, o cümlədən raket və hava hücumundan müdafiə vasitələrinin Kiyev əvəzinə İsrailə göndərildiyi haqda xəbərlər təsdiqlənmək üzrədir.

Və nəhayət, üçüncü - informasiya sahəsində üstünlük. Ukrayna gündəmin prioritetini itirir. Rusiya isə səhnənin kölgəsində qalıb, manevr üçün yeni boşluq əldə edir.

İran: dağılma, yoxsa yenidənqruplaşma?

Tehran bu dəfə həqiqətən də hazırlıqsız yaxalandı. Əvvəllər gur-gur danışan təbliğat ritorikası yerini panikaya və daxildə "xain axtarışlarına" verdi. "Mossad agentləri"nə qarşı ov kampaniyası başladı, ölkənin qərb və cənub vilayətlərində əhali arasında isə yeni müharibə qorxusu yayılmağa başladı.

Amma bütün ağır zərbələrə baxmayaraq, İran rejiminin tezliklə çökməsindən danışmaq hələ tezdir. İranın siyasi sistemi məhz "müqəddəs davamlılıq" prinsipinə əsaslanır - yəni, böhran anlarında dağılmaq əvəzinə daha da radikallaşır. Sual başqadır: nüvə proqramı nə dərəcədə zədələndi və İran bu dəfə birbaşa hərbi cavab yolunu seçəcək, yoxsa Yəməndən tutmuş Suriyaya və Livana qədər bütün "proksi" kanalları vasitəsilə asimmetrik müharibəyə üstünlük verəcək?

Burada İrəvan faktoru da unudulmamalıdır. İran dəfələrlə Ermənistanı Zəngəzur dəhlizi kontekstində Azərbaycan tərəfindən gələn təhdidlərə qarşı dəstəkləyəcəyinə söz verib. Lakin hərbi infrastrukturuna endirilən dağıdıcı zərbədən sonra Tehran müvəqqəti olaraq siyasi oyun masasından kənarda qalıb. Ermənistan isə bu vəziyyətdə Paris və Brüsselin mərhəmətinə qalıb - özü də getdikcə artan geosiyasi təzyiqlərin fonunda.

Bu proseslərin fonunda Ermənistan tamamilə dayaqlarını itirmiş bir dövlət kimi görünür. Rusiya - həm Ukrayna müharibəsinin daxili ağırlıqları, həm də beynəlxalq təcrid səbəbilə - nə hakimi-sülh, nə də zəmanətçi ola biləcək vəziyyətdə deyil. Fransa - bütün ritorikasına baxmayaraq - Güney Qafqaza güc proyeksiya etmək iqtidarında deyil. İran isə - real hərbi çəkindirmə potensialına malik yeganə oyunçu - bu raundda böyük ehtimalla sıradan çıxıb.

Beləliklə, İrəvan getdikcə artan geosiyasi subyektlik eroziyası fonunda meydanda tək qalıb.

Digər tərəfdən, Bakı ilə İrəvan arasında hələ də nə sülh müqaviləsi var, nə də qarşılıqlı tanınmış sərhədlər. Üstəlik, Bakı israrlıdır: Ermənistan Konstitusiyasının "vahid Ermənistan" anlayışını təlqin edən maddələri dəyişmədən heç bir sənəd imzalanmayacaq. Yəni, Zəngəzur üzərindən dəhlizin açılması getdikcə yalnız Ermənistan-Azərbaycan razılaşması kimi deyil, İranın çəkindirmə faktorunun sıradan çıxması kontekstində daha real görünür.

Yeni müharibə arxitekturası

Baş verənlər - müharibənin sonu deyil. Bu, onun yeni bir fazasının başlanğıcıdır. Asimmetrik, çoxqatlı və proqnozlaşdırılması çətin bir mərhələnin. İsrail taktiki qələbə qazansa da, strateji müstəvi tamamilə qeyri-müəyyəndir. Tehrana ünvanlanan ultimatum - ya nüvə proqramını sök, ya da növbəti, daha sərt zərbələrə hazır ol - dünya üçün bir sülh resepti deyil. Bu, sadəcə növbəti eskalasiyaların anonsudur.

Orta Şərqin geosiyasi quruluşu, sanki şüşədən bir günbəz kimi, artıq çatlayıb. Hələlik xırda fraqmentlər tökülür. Amma bütün strukturların çöküşü artıq qaçılmaz görünür. O zaman nə sərhədlər, nə rejimlər, nə də alyanslar toxunulmaz qalacaq. Və bu proseslərin region oyunçularının iradəsinə uyğun gedəcəyinə də heç kim zəmanət verə bilməz.

"İran" adlı barıt çəlləyi alışdı. Kim ki düşünür bu alov İran sərhədləri daxilində qalacaq - ya sadəlövhdür, ya da kor.

İran uzun illər ərzində Aralıq dənizindən tutmuş Cənubi Qafqaza qədər uzanan qeyri-rəsmi təsir şəbəkəsinin baş memarı olub. Onun dayaqları - HƏMAS, "Hizbullah", İraqda fəaliyyət göstərən "Kataib Hizbullah" və Yəməndəki husilər - indi dağılış mərhələsindədir. Səbəb döyüşçülərin itməsində deyil - artıq həmin şəbəkənin "strateji şemsiyyə"yə inamı itib. Tehran özü oksigen maskasına ehtiyac duyduğu şəraitdə nə dron texnologiyası, nə maliyyə, nə də əməliyyat dəstəyi ilə xaricdəki forpostlarını təmin edə bilir.

Hətta "Hizbullah" - Livanda şiə müqavimətinin bayraqdarı - açıq şəkildə yeni Livan böhranının qarşısını almaq üçün İsraillə birbaşa savaşa getmək istəmədiyini bəyan edib. HƏMAS isə Qəzza sektorunda baş verən təmizləmələrdən sonra logistikasını itirib və faktiki təcrid olunub. Husilər isə - elə məhz Səudiyyə Ərəbistanının Fars körfəzində yeni alyanslar qurmağa başladığı bir dönəmdə - strateji havadarlarından məhrum qalıb.

Türkiyə, Səudiyyə və yeni imkan pəncərələri

İranın zəifləməsi yalnız İsrail və ABŞ üçün fürsət deyil. Türkiyə, regionun ağırçəkili aktoru olaraq, artıq İranın cavab zərbələrindən çəkinmədən İraqın şimalında kürd birləşmələrinə qarşı ərazi təmizliyi apara bilər. Xüsusilə də ABŞ-ın, formal mövcudluğuna baxmayaraq, kürd müttəfiqlərinin müdafiəsində fəal iştirakdan yayınması fonunda bu ehtimal güclənir.

Səudiyyə Ərəbistanı - daha bir mümkün qalib. Rəsmi neytrallıq nümayiş etdirməsinə baxmayaraq, Riyad tarixən İranı mövcudluğuna təhdid olaraq görüb. Yəməndə, İraqda və Suriyada İran təsirinin çöküşü krallıq üçün strateji zəfər olar.

Daha mürəkkəb vəziyyət Qətərdədir. Doha uzun müddət ABŞ-la müttəfiqlik və İranla iqtisadi yaxınlıq arasında tarazlıq saxlayırdı. Amma İranda böhran daha da dərinləşərsə, Qətər seçim etməli olacaq. Keçən il Səudiyyə və İran arasında diplomatik yaxınlaşma təşəbbüsü ilə çıxış edən Pekin isə indi partnyorsuz qalan vasitəçiyə çevrilib.

Əfqanıstan istiqamətində isə fərqli bir təhdid baş qaldırır. Tehranın zəifləməsi "Taliban" hərəkatına yeni imkanlar aça bilər. Taliban artıq özünü İranla sərhəddə yeganə qanuni sünni "keşikçi" kimi görür. İranla etnik və mədəni bağları olan Tacikistan da bu boşluqdan istifadə edərək regionun şərq cinahında itirilmiş təsirin bir hissəsini ələ keçirməyə çalışa bilər.

Tarix xəbərdarlıq etmir. O, sadəcə dağıdır və yerinə yenisini qoyur.

İsrailin 13 iyun gecəsi İrana endirdiyi zərbə - yeni bir fəslin başlanğıcı deyil, bütöv narrativin cırıldığı bir an idi. Orta Şərq, Cənubi Qafqaz və ümumiyyətlə beynəlxalq siyasətin məntiqi barədə bildiyimiz hər şey artıq arxivlikdir. Söhbət ilk atəş açandan yox, son nəfəsə qədər ayaqda qalan tərəfdən gedir. Toz yatanda qalib o olacaq.

Artıq bizə "sülh, yoxsa müharibə" seçimi təqdim olunmur. Bizə yalnız bir reallıq göstərilir: sülh artıq yoxdur - yalnız növbəti zərbələr arasında keçici fasilə mövcuddur. Bu, artıq dövlətlərarası deyil, sistemlərarası mübarizədir. İranın teokratik dikeyliyi, İsrailin milli-praqmatik sərtliyi, Rusiyanın neoimperial kölgəsi, Türkiyənin neoosmanlı dinamikası, Azərbaycanın strateji səssizliyi - bunlar artıq sadəcə aktorlar deyil. Bunlar təsir şəbəkələrinin bir-birinə qarışdığı, regional sərhədləri aşan geosiyasi alqoritmlərdir.

Qlobal oyun artıq onun müəlliflərinin də nəzarətindən çıxır. Vaşinqton bu gün qısa müddətli qələbəyə sevinə bilər, amma altı aydan sonra nə baş verəcəyini özü də bilmir. Moskva neftin qiymət artımından zövq ala bilər, amma növbəti böhranın öz cənub sərhədlərində baş verəcəyini istisna edə bilməz. Ankara diqqətin kürd məsələsindən yayınmasına alqış çala bilər, amma sükutla gözləyir - çünki xaos, hər zaman onun müəlliflərinə geri dönən sərbəst elementdir.

Bəs İran? Zərbə almış, amma məhv olunmamış bir aktor. Hələ də cavab verməyə qadirdir. Amma artıq qorxu yox, sabitliyin dağılması faktoruna çevrilib. Sabitlik butulkadan çıxmış cin kimidir - bir dəfə buraxılanda artıq əmrlərə ehtiyac duymur. Dağıdılan təkcə bunkerlər deyil - bölgənin "toxunulmaz tabu"larıdır. Və indi məlum olur ki, İranı bombalamaq mümkündür. Və göy də başımıza uçmadı.

Bu məqamda coğrafiya öz əhəmiyyətini itirir. Xəritədəki xətlər o zaman anlam qazanır ki, arxasında iradə, texnologiya və "ilk zərbə vurmaq hüququ" dayanır. Yeni dövr - strateji şəbəkələrin və proqnozlaşdırılması mümkün olmayan ittifaqların dövrüdür. Naxçıvanın Strasburqdan daha strateji olduğu bir dövr. Qarabağ düzənliyinin Brüsselin quru protokollarından daha əhəmiyyətli sayıldığı bir dövr. Burada tranzit dəhlizinin hər kilometri - sadəcə yol deyil, silahdır. Əgər bunu anlamadınızsa - artıq uduzmusunuz.

İrana zərbə - qlobal sistemin "restart" düyməsinə basmaq idi. Bu, bir dövrün sonu yox, bir dövrün başlanğıcıdır. Qayıdış nöqtəsi geridə qaldı. İrəlidə isə ancaq qeyri-müəyyənlik, konturları titrəyən yeni dünya var. Burada zəmanət yoxdur, amma güc var. Və bu gücdən istifadə etməyə hazır olanlar var. Qalanlar - sadəcə tezlikdə səssiz bir arxa fon səsidir.

Məhz belə məqamlarda tarix danışmağa başlayır. Amma onu yalnız qulaqları ilə yox, vicdanı ilə dinləyə bilənlər eşidirlər. Digərləri üçünsə yalnız bir gerçək qalır: yeni dövr başlayıb - və artıq öz qaydalarını diktə edir.

Milli.Az