Amerikanı sarsıdan 100 gün ANALİTİK

ABŞ Konqresi Trampa qarşı impiçment elan edib

Demokrat konqresmen Şri Tanedar ABŞ prezidenti Donald Trampa qarşı 7 impiçment maddəsi təqdim edib. Miçiqanlı konqresmen Şri Tanedar ABŞ Konqresinin Nümayəndələr Palatasına prezident Donald Trampa qarşı impiçment maddələri təqdim edib. Bu barədə o, X sosial şəbəkəsində məlumat verib: "Mən prezident Trampa qarşı impiçment maddələri təqdim etmişəm. Tramp Konstitusiyaya, Konqresə və məhkəmələrə məhəl qoymayanda o, Amerika üçün mübarizə aparmır. O, onu məhv edir və demokratiyamızı təhlükə altına qoyur".

Konqresmen qeyd edib ki, o, Trampı müxtəlif ciddi qanun pozuntularında ittiham edərək, 7 impiçment maddəsi qaldırıb. Xüsusilə, siyasətçi prezidenti Konqresdən icazə almadan Hökumətin Səmərəliliyi Departamenti (DOGE) vasitəsilə bəzi dövlət departamentləri üçün maliyyəni qanunsuz olaraq kəsməkdə ittiham edib. Thanedar hesab edir ki, Trampın aqressiv tarif siyasəti impiçment üçün başqa səbəbdir. Görünməmiş tariflər beynəlxalq iqtisadiyyata mənfi təsir göstərib. Konqresmen Trampın jurnalistlərə təzyiqi, söz azadlığına zəmanət verən ABŞ Konstitusiyasına Birinci Düzəlişin pozulması, rüşvətxorluq və məhkəmə sisteminin işinə müdaxilə, habelə vətəndaşların şəxsi məlumatlarının qanunsuz toplanması barədə də danışıb.

"Maddə 7 hakimiyyətdən tirancasına sui-istifadədir. Tramp qeyri-məhdud səlahiyyət toplamağa və prezidentliyin konstitusiya sərhədlərini məhv etməyə cəhd edir. Bu ölkədə prezidentlər kral deyil. Bu, sadəcə olaraq, cinayət deyil, impiçment edilə bilməyən bir cinayətdir", - deyə Thanedar bildirib. Reuters/Ipsos sorğusunun nəticələrinə görə, Trampın bəyənmə reytinqi Ağ Evə qayıtdıqdan sonra ən aşağı səviyyəyə düşüb.

ABŞ Prezidenti Mədəni İnqilab Komissarı kimi

2024-cü il noyabrın 5-də ABŞ-da keçirilən prezident seçkilərinin nəticələrinə uyğun olaraq 2025-ci il yanvarın 20-də Donald Trampın 47-ci Amerika prezidenti kimi and içib və vəzifəsinin icrasına başlayıb. Zahirən bu, prezidentin 130-dan çox fərmanı, 40 memorandum və imzaladığı 35 bəyannamə formasını alıb. Ağ Evdən çıxan sənədləri, Trampın çoxsaylı çıxışları və bəyanatları ilə birlikdə vahid məxrəcə götürsək, bu, mədəni inqilab kimi, ABŞ-ın indiki zamana qədər olan tarixi şəxsiyyətinin əsasında duran əsas dəyərlər sistemini müəyyən edən 1765-1791-ci illər Amerika İnqilabının “ikinci nəşrinə” cəhd kimi xarakterizə edilə bilər.

Mühafizəkarların vədi

Trampın ikinci dəfə hakimiyyətə gəlməsi analitik baxımdan kifayət qədər yaxşı hazırlanmışdı. Sağçı mühafizəkar “İrs” fondu inqilabın əsas ideoloji “qərargahı” kimi çıxış edirdi. 2023-cü ilin aprelində o, 922 səhifəlik böyük bir “kərpic” nəşr edir: “Liderlik üçün Mandat: Mühafizəkar vəd”. Bu işi ABŞ dərin dövlətinin parçalanması planı kimi təyin etmək olar. Federal nazirlik və idarələrin strukturunda və onların idarə edilməsində “islahatlar” üzrə analitik tövsiyələrin diqqətlə öyrənilməsi göstərir ki, onlar üç aparıcı federal strukturun funksiyalarının transformasiyasına əsaslanır: 1. Dövlət Departamenti və Beynəlxalq İnkişaf Agentliyi; 2. Təhsil Nazirliyi və 3. Federal Ehtiyat Sistemi (FRS). İrs Fondunun analitik tövsiyələrinin ortaya çıxan “quru qalığı” ilk növbədə dəyər məzmununa malik idi.

Amerika Birləşmiş Ştatlarının Beynəlxalq İnkişaf Agentliyinin (USAID) faktiki ləğvi, Dövlət Departamentinin büdcəsinin azaldılması və onun daxilində başlanmış kadr təmizləmələri ABŞ-ın daha çox liberal nizam-intizamın gücləndirilməsinə əsaslanan siyasi institutlarını dəstəkləmək niyyətində olmadığı barədə ABŞ-ın “imici və bənzərində” yaradılmış demokratiya “mesajı” dünyaya çatdırmaq məqsədi daşıyır. Trampın Təhsil Departamentinin ləğvinin başlanması və onun funksiyalarının, xüsusən də Amerika ali təhsil sisteminin və aparıcı Amerika universitetlərinin federal maliyyələşdirilməsi və lisenziyalaşdırılması baxımından dövlət səviyyəsinə verilməsi haqqında prezident fərmanı mahiyyətcə 20-ci əsrin ikinci yarısında Amerika universitetlərində oynamağa başlayan siyasi demokratik sistemin ən mühüm “dəstək strukturunun” rolunu və əhəmiyyətini kəskin şəkildə zəiflətməyə yönəlib. Trampın sərəncamına əsasən, 130 min Amerika dövlət və özəl məktəblərində 50 milyon tələbənin təhsil alması üçün maliyyə dəstəyi, eləcə də Amerika universitet və kolleclərində 13 milyon tələbəyə verilən dəstək qarşıdakı 10 il ərzində faktiki olaraq dayandırılmalıdır. Sol-liberal jurnal “The Nation” öz şərhində qeyd edir ki, 1979-cu ildə yaradılmış Təhsil Nazirliyi “mədəniyyət müharibəsinin sağçı teologiyasında əsas dayaq nöqtəsini” təmsil edir. The Nation belə nəticəyə gəlir: “Buna görə də departamentin əsas funksiyalarının əksəriyyətinin ləğvi Tramp administrasiyasının dərin dövlətə hücumunun mərkəzi elementidir: Dövlət tərəfindən maliyyələşdirilən təhsil konsepsiyası həmişə müasir mühafizəkar hərəkat üçün lənət olub”.

Və nəhayət, Heritage Fondunun Federal Ehtiyat Sistemi ilə bağlı mürəkkəb tövsiyəsi bu Amerika mərkəzi bankını mahiyyətcə ləğv etmək və 19-cu əsrdə mövcud olan ABŞ bank sisteminin təşkilinə qayıtmaq təklifi ilə nəticələndi ki, bu da ölkənin o vaxtkı ən zəngin bank evləri - Morgans, the Rockefellers, The Rockefells tərəfindən idarə olunması faktına əsaslanırdı. Bununla belə, aprel ayında FED sədri Cerom Paueli tez bir zamanda işdən çıxarmaqla hədələyən Tramp bu strukturu ləğv etmək deyil, “Tramp etmək” niyyətini açıq şəkildə ifadə edib. Yəni onun mətbəəsini Ağ Evin nəzarəti altına vermək niyyətində idi.

Bu baxımdan Amerikanın ən varlı adamlarının aparıcı federal departament və agentliklərin - maliyyə, ticarət, daxili işlər, Milli Aeronavtika və Kosmik Tədqiqatlar Administrasiyasının (NASA) rəhbərləri vəzifələrinə, o cümlədən onların ən zəngini, Hökumətin Effektivliyi Departamentinə (DOGE) rəhbərlik edən İlon Maskın təyin edilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. Bu insanların o qədər də ictimailəşdirilməmiş, həm də xüsusi olaraq gizlədilməyən ideologiyası 18-ci əsrin son rübündə yaradılmış Amerika siyasi sisteminin sürətlənmiş elmi-texniki tərəqqi ilə bir araya sığmaması ideyasına əsaslanır. Onlar hesab edirlər ki, feodal münasibətləri bir vaxtlar iqtisadiyyatın sənaye əsasına keçməsində güclü maneə rolunu oynadığı kimi, müasir Amerikada da liberal demokratiya məhsuldar qüvvələrin inkişafı üçün güclü tormoz oldu.

"Qeyri-amerikalı" dəyərlərlə mübarizə

ABŞ kiber-texnokratlarının yeni nəsli dərindən əmindir ki, Amerika demokratiyası klassik formada “uzun müddət işləmir, çünki xalqın sözdə gücü yaxşı idarəçiliyə gətirib çıxarmır”. Amerika ictimai həyatının demokratikləşməsinin apoteozu, Cozef Bayden administrasiyası tərəfindən həm dövlət, həm də özəl sektorda DEI sisteminin – “müxtəliflik, bərabərlik və inklüzivlik” - demək olar ki, məcburi şəkildə tətbiqi idi. Bu sistem, ABŞ-ın hazırkı vitse-prezidenti J.D.Vensin ideoloji mentoru Mencius Moldbug-un qeyd etdiyi kimi, “sağlam düşüncənin inkarına, indulgensiyanı cinayətin dərmanı kimi təbliğ etməyə, hərbi təcavüzün təzahürü kimi qorxaqlığa əsaslanaraq, Amerika vətəndaşlarının gənc nəsillərinin ictimailəşməsinin dominant formasını demək olar ki, Birləşmiş Ştatlarda institutlaşdırıb.

Məhz bu “qeyri-ameriklı” dəyərlər sisteminə qarşı mübarizə Trampın bütün fərman və memorandumlarına sözün əsl mənasında nüfuz edir. Buraya aprelin 15-də imzaladığı “Federal Satınalmalarda Sağlam Düşüncənin Bərpası” haqqında Amerika müqavilə sisteminə, xüsusən də federal hökumətin ən son silah sistemlərini satın aldığı “icra sərəncamı” daxildir. Trampın yaratdığı seysmik təkanların ilk hədəfi Vaşinqton və Amerika paytaxtında möhkəmlənmiş federal bürokratiya oldu. Maskın zəncir mişarı dərin dövlətin yaxşı möhkəmləndirilmiş sinekürlərini açmaq üçün bir neştər rolunu oynadı. DOGE sayəsində əvvəllər məlum olmayan “Amerika qitəsi” “ortaya çıxdı”. Federal hökumətin Amerika iqtisadiyyatının aparıcı sektoru kimi qurulmasının uzun onillikləri ərzində onun əsas "istehsal funksiyası" istehsal olunan mal və xidmətlərin korrupsiya ilə yenidən bölüşdürülməsinə çevrildi.

Saxtakarlığın əsas sahəsi ən böyük sosial proqramlar - pensiya və tibbi xidmətlər, əhalinin aztəminatlı qruplarına yardım idi. Məlum olub ki, Sosial Təminat Administrasiyasının məlumat bazalarında 100-159 (!) arasında olan 20,7 milyon amerikalı haqqında "şəxsi məlumatlar" var. Baxmayaraq ki, Siyahıyaalma Bürosunun məlumatına görə, Amerikada təxminən 100 yaşı olan 101 mindən çox insan yoxdur. Rəhbərlik bu məlumatların təqaüdlə heç bir əlaqəsi olmadığını və ödənişli müavinətlərlə heç bir əlaqəsi olmadığını tez bir zamanda bəyan etdi. Hətta Ofisin öz audit məlumatlarına görə, 8 il ərzində - 2015-ci ildən 2022-ci maliyyə ilinə qədər - 72 milyard dollar qanunsuz olaraq ödənilib. Yəni hər il təxminən 10 milyard dollar.

Ümumilikdə, Bayden administrasiyası dövründə qeyri-qanuni federal ödənişlərin məbləği 2021-ci maliyyə ilində 281 milyard dollardan 2024-cü maliyyə ilində 162 milyard dollara qədər dəyişdi. Bu, Maskın agentliyinin Trampın ilk 100 gününün sonuna qədər 160 milyard dollara qənaət edildiyini bildirməsinə səbəb oldu. Trampın mədəniyyət müharibəsi coğrafiyaya qədər uzandı, Meksika körfəzinin adının Amerika Körfəzi olaraq dəyişdirilməsindən tutmuş, Alyaskada ABŞ-ın 25-ci prezidentinin adını daşıyan MakKinli dağının adının Şimali Amerikanın ən hündür dağına qaytarılmasına qədər. İctimai həyatda Amerika dəyərlərinin həqiqi sistemini bərqərar etmək üçün bu müharibə tez bir zamanda qədim dövrlərin dini müharibəsinin müasir versiyasına çevrildi. Bu cür müharibələrin başlanğıcı var, amma sonu yoxdur, onların necə bitəcəyi barədə heç bir fikir yoxdur.

Ticarət kəsiri

Trampın bu mədəni müharibəsinin təzahürü aprelin 2-də başladığı tarif müharibəsi oldu. Tramp bu günü təmtəraqla “Azadlıq günü” adlandırdı. Başlıq bir daha müasir Amerikada tariflərin yalnız ilk baxışdan iqtisadi münasibətlər forması olduğunu vurğulayır. 1990-cı illərin ortalarından bəri ABŞ-da 100 milyard dolları keçən mal və xidmətlər üzrə ticarət kəsiri xroniki xarakter daşıyır. ABŞ 21-ci əsrin əvvəllərində 500 milyard dollar həddini keçdi və üçüncü onilliyin başlaması ilə 1 trilyon dollara yaxınlaşmağa başladı.

Eyni zamanda, xroniki xarakter daşıyan mal ticarətindəki kəsirlər oldu. Xidmətlər ticarətində isə əksinə, ixracın idxalı sistematik və əhəmiyyətli dərəcədə üstələməsi müşahidə olunurdu. Ticarət kəsiri texnoloji və iqtisadi dəyişikliklərin nəticəsi deyildi, baxmayaraq ki, istehsal sənayesinin ABŞ-dan kənara köçürülməsi buna kömək etdi. Bu balanssızlıq Soyuq Müharibə bitdikdən sonra Amerika cəmiyyətində əsas dəyər dəyişikliyinin məhsulu idi. 1990-cı illərin əvvəllərində Amerika planetar miqyasda mübahisəsiz hegemon oldu. Bəs bu, praktikada Amerika əhalisinin əsas hissəsinin həyat səviyyəsi üçün nə demək idi? Amerika müstəsnalığı dünyanın əksər ölkələri, o cümlədən Qərbi Avropa ölkələri ilə müqayisədə özünü necə göstərməli idi?

"Çörək və sirklər!"

İnkişafının son 30 ili ərzində müasir Amerika güclü şəkildə “istehlakçı mədəniyyəti”, həyatdan fayda və həzz almaq kultu formalaşdırmışdır. “İstehsal mədəniyyəti”, “işgüzar insan”ın formalaşması Amerika üçün yorulmadan çalışmalı, gündə 24 saat və ildə 365 gün işləməli olan digər, daha az şanslı ölkələrin çoxluğu kimi düşünülürdü. Əslində, müasir amerikalı əksər ölkələrin “istehsalçı adamı”ndan fərqli olaraq “istehlakçı insandır”. ABŞ-ın ticarət balansının vəziyyəti ilə bağlı məlumatlar məhz bunu əks etdirir.

Məhz bu prinsipial səbəbdən Trampın tarif siyasəti həyata keçirildiyi ilk günlərdən dalana dirənməyə başladı. Beləliklə, Ağ Ev tarif manipulyasiyasının danışıqlar aparmaq və "xarici ticarət müqavilələri bağlamaq" üçün bir vasitədən başqa bir şey olmadığı fikrini irəli sürür. Və Trampın real xarici iqtisadi strategiyasının konturları - neokolonializm siyasəti onun Qrenlandiyanın ilhaqı, Panama Kanalı Zonasını ələ keçirməsi, Kanadanın 51-ci Amerika dövlətinə çevrilməsi və digər ölkələrlə onların mineral ehtiyatlarının istismarına dair əsarət müqavilələri bağlanması getdikcə daha aydın şəkildə ortaya çıxmağa başladı. Trampın bu inqilabi təşəbbüsləri son nəticədə “istehlak mədəniyyətinin” qorunub saxlanması və möhkəmləndirilməsi üçün möhkəm zəmin yaratmağa yönəlib. Əslində, bu, Amerikanın yaxınlaşan "qızıl dövrü" ideyasının görünən təcəssümüdür.

Siyasi möcüzə

Dini müharibələrin öz uğur və uğursuzluq miqyası var ki, bu da rasional hesablamaların və sosioloji ictimai rəy sorğularının məntiqinə tabe olmur. Bu, daha çox Trampın nə dərəcədə “Taleyin sevimlisi” və “Tanrının seçilmişi” olmasının bir törəməsidir. Onun 2025-ci ildə Ağ Evə qayıtması, həqiqətən də, müasir ABŞ tarixində görünməmiş “siyasi möcüzə” idi. Ötən gün ABŞ İqtisadi Təhlil Bürosu, sanki istehza ilə, iş adamı-prezidentə ilk “uğursuzluğu” verdi: birinci rübün nəticələrinə görə, Amerika iqtisadiyyatı kifayət qədər dərin bir mənfi vəziyyətə düşüb. Tənəzzül və hətta depressiya xəyalı Amerikanın üzərində Hamletin atasının kölgəsi kimi dolaşır. Dövriyyə nümunələri ilə idarə olunan, 2025-ci ildə Amerika iqtisadiyyatının mümkün tənəzzülü, Gallup-a görə, aprel ayında rekord sayda Amerika ev təsərrüfatlarına gətirib çıxardı - 53% - onların dərhal maliyyə dünyagörüşü ilə bağlı pessimist. Bu, 2001-ci ildən bəri bu göstəricinin ən yüksək qiymətidir!

Amerikalı analitiklər tez bir zamanda qeyd etdilər ki, Trampın hazırkı tarif müharibəsi 1930-cu ilin yayındakı vəziyyəti çox xatırladır. O zaman ABŞ-da Smoot-Hawley Aktı qəbul edildi və bu, artıq başlamış iqtisadi tənəzzülün Böyük Depressiyaya “rəvan” keçidini sürətləndirdi. Həmin dövrdə iqtisadi siyasətdə əsas rolu dövrün ən varlı adamlarından biri, Herbert Huverin Respublika administrasiyasının bir növ Maskası olan Xəzinədarlıq katibi Endryu Mellon oynayırdı. Mellon hesab edirdi ki, iqtisadi böhran Amerika iqtisadiyyatının rəqabət qabiliyyətini artırmaq üçün ən yaxşı “dərman”dır. Deyirlər ki, bunun sayəsində bütün səmərəsiz müəssisələr “süpürüləcək” və məhsuldar olmayan işçilər işdən çıxarılacaq.

Tramp yeni kanala keçir

Prezident Donald Tramp ABŞ hərbi və ticarət gəmilərinin Süveyş kanalından pulsuz keçməsini tələb edib. Qahirə hələ ki, Amerika gəmilərinə bu cür güzəştlərin verilməsinə razılıq verməyib. Amma başqa bir strateji əhəmiyyətli marşrut - Panama kanalı ətrafındakı vəziyyət onu deməyə əsas verir ki, Misir güzəştə getməkdən imtina edərsə, ona təzyiq göstərilə bilər.

Donald Tramp aprelin 27-də Truth sosial şəbəkəsində ABŞ-ın ticarət və hərbi donanmasının Misirin nəzarətində olan Süveyş kanalından rüsumsuz keçidinə icazə verilməsinin zəruriliyini açıqlayıb. Və eyni zamanda o, Atlantik və Sakit Okeanları birləşdirən Panama kanalından keçərkən Amerika gəmiləri üçün gömrük maneələrinin olmaması ilə bağlı artıq səslənmiş tezisi xatırladıb. Amerika lideri qeyd edib ki, “Amerika Birləşmiş Ştatları olmadan bu kanallar mövcud olmazdı”. Tramp bildirib ki, dövlət katibi Marko Rubioya artıq “bu vəziyyətlə dərhal məşğul olmaq” tapşırılıb.

Yanvarın 20-də vəzifəyə başlayandan bəri Tramp ABŞ-ın Panama kanalına maneəsiz çıxışının səsli müdafiəçisi olub, hətta lazım gələrsə, bu məqsədə çatmaq üçün Pentaqona hərbi ssenarilər hazırlamağı əmr edib. Amerika liderinin əsas motivi Çinin dəniz nəqliyyatı sektorunda dominantlığına qarşı mübarizə olub ki, bu da Ağ Evin fikrincə, Amerikanın maraqlarına xələl gətirir. Nəticədə, martın 4-də Honq-Konq şirkəti CK Hutchison Panama kanalının hər iki tərəfindəki limanlardakı payını amerikalı investorlara satmağa razılaşıb.

Trampın Süveyş kanalı ilə bağlı bəyanatlarına gəlincə, onlar da “Çin” kontekstində səslənir. Çin və Misir bu ayın ortalarında “Sivilizasiya Qartalları 2025” adlı genişmiqyaslı hava qüvvələri təlimlərinə başlayıb. Bu, iki ölkə arasında havada ilk birgə hərbi manevrlərdir və Misir silahlı qüvvələrinin nümayəndələrinin qeyd etdiyi kimi, “təcrübə mübadiləsi və ixtisasların artırılması” məqsədilə həyata keçirilir.

V.VƏLİYEV