Böyük Britaniyanın Bakı neftinə dair gizli hədəfləri Genuya konfransı

İlk olaraq dediklərimizin qaynağı haqqında bir neçə kəlmə...

Yazıya başlamadan qabaq məlum edək ki, XX əsrin əvvəllərində Bakı neftinin geosiyasi əhəmiyyəti istər Nobel və Rothschild arxivləri, istərsə də beynəlxalq enerji tarixi üzrə araşdırmalarla təsdiqlənir. Məsələn, D.Yerginin "The Prize: The Epic Quest for Oil, Money, and Power" (1991) əsərində bu məsələ ətraflı şəkildə işlənib.

Genuya konfransında neftin əsas kulis mövzusu olmasına gəlincə isə bunu "FRUS" (Foreign Relations of the United States, 1922, h. 2, sənəd 667) sənədləri, eləcə də jurnalist, sosialist, yazıçı və anti-imperialist Estelle Sylvia Pankhurst (1882–1960) kimi müstəqil müşahidəçilərin qeydləri açıq şəkildə göstərir.

Təsadüfi deyil ki, Estelle Sylvia Pankhurst  Bakı nefti uğrunda mübarizəni "böyük dövlətlərin imperialist oyunu" adlandırır.

Həmçinin İngiltərə arxiv sənədlərində Shell və Britaniya hökuməti arasında 1921–1922-ci illərdəki yazışmalarda da Genuya konfransının gizli Bakı nefti maraqlarına dair məlumatlar yer alır.

Genuya konfransında gizli məqsədin Bakı nefti olması barədə fikirlərə Raif Karadağ "Petrol Fırtınası" kitabının "Bakı petrolları və ləğv edilmiş bir türk dövləti" fəslində də yer ayrılmışdır. Bu kitabda sözgedən məsələyə dair əsas iddialar arxiv məlumatları ilə ziddiyyət təşkil etmir. Müəllifin dediklərinin bir çoxu yuxarıda sadaladığımız alternativ mənbələrlə də uyğunluq təşkil edir.

Sovetlərin 1921-ci ildə qəbul olunmuş “Konsessiyalar haqqında dekret” isə arxivlərdə tam şəkildə mövcuddur.

Genuya konfransı: Diplomatiyanın kölgəsində qalan Bakı nefti

1922-ci ilin aprelində İtaliyanın Genuya şəhərində keçirilən və tarixə eyni adlı şəhərin adı ilə düşən Genuya Konfransı açılarkən "The Times" belə yazırdı: “Bu günlər mətbuat neftdən başqa heç nə ilə dolu deyil” – söhbət, əlbəttə, Bakı neftindən gedirdi.  

Bu beynəlxalq konfrans tarixə “Avropanın iqtisadi dirçəlişi” adı altında düşsə də, səhnəarxası planlar bu sadə məqsəddən çox uzaqda idi. Rəsmi bəyanatlara görə, məqsəd Birinci Dünya müharibəsindən sarsılmış Avropa iqtisadiyyatının bərpası, Şərqi Avropa ilə yeni əlaqələrin qurulması və Sovet Rusiyasının beynəlxalq sistemə inteqrasiyası idi.

Amma əsl niyyətin izlərini konfrans salonlarından çox, diplomatik raportlar, neft şirkətlərinin yazışmaları və bəzi aydın fikirli müşahidəçilərin qeydlərində tapmaq mümkündür. Məhz bu mənbələr göstərir ki, Genuyada dönə-dönə gündəmə gətirilən əsas məsələ – heç də avrovalyutanın sabitliyi və ya sərhədlərin bərpası deyil – Bakı nefti üzərində nəzarət idi.

Neft – konfransın görünməyən mərkəzi

XX əsrin əvvəllərində Bakı dünyanın neft mərkəzlərindən biri idi. Nobel, Rothschild, Partership of Mazut və daha sonra Royal Dutch-Shell kimi transmilli şirkətlər burada möhkəmlənmişdi. Lakin 1917-ci il inqilabından sonra Sovet hökumətinin mülkləri milliləşdirməsi bu şirkətləri neftdən məhrum etmiş, onları dərin narahatlığa salmışdı.

Böyük Britaniyanın həmin dövrdəki Baş naziri David Lloyd George üçün Bakı nefti yalnız iqtisadi deyil, həm də geosiyasi məsələ idi. Neft tədarükünün sabitliyi imperiyanın hərbi və sənaye üstünlüyünün təminatçısı sayılırdı. Bu səbəbdən də Genuya konfransı Britaniya üçün Sovetlərdən neft konsessiyası almaq üçün mühüm fürsət idi.

Gizli danışıqlar və Shell planı

Konfrans zamanı Britaniyanın dəstəklədiyi Royal Dutch-Shell şirkəti Sovet hökuməti ilə danışıqlara başladı. Hədəf təkcə Bakı deyil, ümumilikdə “keçmiş Rusiya imperiyasındakı bütün neft yataqlarını” əhatə edən bir konsessiya müqaviləsi əldə etmək idi. Danışıqlar çox gizli aparılırdı. Hətta bəzi Amerika diplomatları bu razılaşmanın öz şirkətlərinə zərbə vuracağından narahat idilər.

Amerikalılar – xüsusən də Standard Oil şirkəti – bu gizli razılaşmaya qarşı çıxdılar və Sovetlərə təzyiq göstərərək danışıqların şərtlərinin beynəlxalq aləmdə açıq şəkildə elan edilməsini tələb etdilər. Bu təzyiqlər nəticəsində Sovet hökuməti ehtiyatlı davranmağa başladı. Həmçinin Fransa hökumətinin də bu məsələdə Britaniyanın ön plana çıxmasından narazı olduğu aydın oldu.

Sovetlərin konsessiya siyasəti

Sovet Rusiyası isə daxili iqtisadi tənəzzül səbəbilə xarici kapital cəlbinə açıq idi. 1921-ci ildə qəbul edilmiş “konsessiyalar haqqında” dekret Moskvanın kapitalist dövlətlərlə iqtisadi anlaşmalara hazır olduğunu göstərirdi.

Konfransın gizli məqsədinin taleyi...

Genuya konfransında Bakı nefti ilə bağlı heç bir rəsmi razılaşma əldə olunmadı. Gizli danışıqlar Standard Oil və Fransa tərəfindən pozuldu. Amma bu konfrans tarixə bir gerçəyi yazdı: Bakı nefti artıq yalnız iqtisadi məsələ deyildi, böyük dövlətlərin enerji siyasətində açar mövqedə idi.

Raif Karadağ özünün məşhur Petrol Fırtınası əsərində bu reallığı belə izah edir: “İngilislər üçün məsələ təkcə Sovetlərlə barışmaq deyildi, əsas məqsəd Bakı neftinin yenidən öz nəzarətlərinə keçməsiydi.”

Qeyd daha qeyd edirik ki, ABŞ Dövlət Departamentinin Foreign Relations of the United States (FRUS) seriyasındakı teleqramlar, Sylvia Pankhurst-un dövrün hadisələrinə dair tənqidi qeydləri və İngiltərə mətbuatının analitik yazıları da göstərir ki, konfransın görünməyən gündəliyində Bakı nefti mərkəzi yer tuturdu.

Nəticə olaraq deyə bilərik ki, Genuya Konfransı XX əsr enerji diplomatiyasının formalaşmasında dönüm nöqtəsi idi. Bu konfransda baş verən gizli neft diplomatiyası, müasir enerji siyasətindəki rəqabətin tarixi köklərinin anlaşılması baxımından xüsusi əhəmiyyət daşıyır.