Bu mexanizm imkanlı ailələrin övladlarının üstün vəziyyətdə olmasına gətirib çıxarır Təhsil eksperti

Bir çox valideyn uşaqlarını orta məktəblərdən çıxarıb liseylərə və gimnaziyalara qoymağı seçir. 

Bəs lisey və gimnaziyalar orta məktəblərdən nə ilə fərqlənirlər?

Sualımıza cavab olaraq Redaktor.az-a danışan təhsil eksperti Kamran Əsədov bildirdi ki, lisey və gimnaziyalara tələbatın sürətlə artması ümumi təhsilin öz daxilində yaranmış struktur fərqlərinin nəticəsidir. Onun sözlərinə görə, bu fərqlər təkcə tədris planı ilə deyil, idarəetmə modeli, qəbul mexanizmi, sosial mühit və nəticələr baxımından da özünü aydın şəkildə göstərir:

"“Ümumi təhsil haqqında” Qanunun 25-ci maddəsi bu təhsil müəssisələrinə dərinləşdirilmiş proqram tətbiq etmək, fərqli kadr seçimi aparmaq və xüsusi istiqamət üzrə təlimi genişləndirmək imkanı verdiyi üçün lisey və gimnaziyalar faktiki olaraq adi məktəblərdən ayrıca keyfiyyət qatında formalaşır. Bu hüquqi üstünlüklər real təhsil nəticələrinə çevrildikcə valideyn gözləntiləri də həmin məktəblərin ətrafında cəmlənir. Təhlillər göstərir ki, lisey və gimnaziyalarda qəbul müsabiqəsinin olması məktəb daxilində oxşar akademik səviyyəli şagird mühiti yaradır. Statistika göstərir ki, Bakıda bir sıra liseylərdə hər yerə 10-18 müraciət düşür, qəbul edilmiş şagirdlərin 65-70%-i isə əvvəlki siniflərdə yüksək nəticə göstərmiş şagirdlər olur. Bu isə siniflərin davranış, motivasiya və davamiyyət göstəricilərini kəskin şəkildə yaxşılaşdırır. Adi məktəblərdə intizam pozuntuları 100 şagirdə görə illik orta hesabla 3,8 fakt təşkil etdiyi halda, lisey və gimnaziyalarda bu göstərici 1,2-1,5 maraqlar intervalındadır. Məktəb mühitinin stabilliyi tədrisin keyfiyyətinə bilavasitə təsir edir. Təlimin məzmunu baxımından da fərq aydın görünür".

Ekspert əlavə etdi ki, qanun lisey və gimnaziyalara dərinləşdirilmiş tədris tətbiq etmək hüququ verdiyi üçün həftəlik dərs yükü 8–12% daha çox olur, STEAM, informatika, xarici dillər, riyaziyyat və təbiət fənləri üzrə əlavə modul və dərnəklər təşkil edilir:

"2024-cü ilin göstəricilərinə görə, liseylərdə STEAM üzrə əlavə məşğələlərə qatılanların payı 49%-dirsə, adi məktəblərdə bu rəqəm 17%-dir. Müəllimlərin peşəkarlıq səviyyəsi də ciddi fərqlənir: ölkə üzrə sertifikasiya nəticələri ortalama 40–45% civarında olduğu halda, lisey və gimnaziyalarda bu göstərici 70–80%-ə qədər yüksəlir. Bu fərq tədrisin keyfiyyətində özünü göstərir və valideynlərin seçimlərinə təsir edir. Dünya təcrübəsi ilə müqayisə aparanda aydın olur ki, seçmə məktəb modeli yeni deyil. Sinqapurda “Specialised Schools”, Estoniyada Tartu və Tallin yönümlü seçmə məktəblər, Cənubi Koreyada “Science High Schools” uzun illərdir ortaq prinsiplərlə fəaliyyət göstərir. OECD məlumatları bu tip məktəblərdə akademik uğurun adi məktəblərdən 28–35% daha yüksək olduğunu göstərir. Azərbaycan lisey və gimnaziyaları da eyni tendensiyaya uyğun olaraq ali məktəb nəticələrində üstün mövqe tutur: lisey məzunlarında 600+ bal toplayanların faizi adi məktəblərdən təxminən 5–7 dəfə çoxdur. Bu nəticə valideynlərin həmin məktəblərə yönəlməsini tamamilə izah edir".

Müsahibimiz qeyd etdi ki, sosial mühit və valideyn faktorunun təhlili göstərir ki, ailələr daha təhlükəsiz, akademik baxımdan motivasiyalı və intizamlı mühiti üstün tutur:

"Müşahidələrə əsasən, lisey və gimnaziyalarda davamsızlıq səviyyəsi adi məktəblərlə müqayisədə 35-40% daha aşağıdır. Bu isə məktəbin daxili idarəetmə sisteminin güclü olduğunu göstərir. Elm və Təhsil Nazirliyinin son illərdə bu təhsil müəssisələrinin fəaliyyətinə verdiyi dəstək, xüsusən müasir laboratoriyaların qurulması, rəqəmsal resursların artırılması, ingilis dili və kompüter biliklərinin gücləndirilməsi istiqamətində atdığı addımlar təqdirəlayiqdir. Nazirliyin həyata keçirdiyi sertifikasiya prosesinin nəticələri göstərir ki, lisey və gimnaziyalarda müəllimlərin keyfiyyət göstəriciləri ildən-ilə daha da yüksəlir və bu məktəblər sistemin “keyfiyyət nüvəsini” formalaşdırır. Müsbət tərəf ondan ibarətdir ki, lisey və gimnaziyaların güclü olması ümumi sistemdə rəqabət yaradır, məktəbləri özlərini yeniləməyə məcbur edir, valideyn gözləntilərini yüksəldir və nəticə yönümlü təhsil modelinin tətbiqini sürətləndirir. Mənfi tərəfi isə sosial bərabərlik məsələsində üzə çıxır: yüksək hazırlıq tələbi və seçmə mexanizmi imkanlı ailələrin övladlarının nisbətən üstün vəziyyətdə olmasına gətirib çıxarır. Estoniya 2019-cu ildən sonra bu səbəbdən seçmə məktəblərin sayını azaldıb, Finlandiya isə belə məktəbləri yalnız ali siniflər üzrə saxlayıb. Bu təcrübə göstərir ki, seçmə məktəblərin sayı artdıqca sistem daxilində təbəqələşmə riski güclənir. Nə dəyişəcək sualının təhlili göstərir ki, lisey və gimnaziyaların sayı artmağa davam edərsə, ümumi təhsildə akademik gözləntilər yüksələcək, ali məktəblərə qəbul nəticələri üzrə ölkə göstəriciləri yaxşılaşacaq, lakin adi məktəblərlə keyfiyyət fərqi daha da açılacaq. Nə dəyişməlidir tərəfinin analizi isə onu göstərir ki, adi məktəblərdə idarəetmə mədəniyyəti, müəllim hazırlığı, məktəb mühiti və təlim prosesinin səmərəliliyi yüksəldilmədən liseylərin yaratdığı nümunə ən geniş effekti verməyəcək".

Mütəxəssisin fikrincə, nazirliyin son illərdə pedaqoji kadr hazırlığına nəzarəti artırması, direktorlara sertifikasiya hazırlanması, məktəb mühitinin sağlamlaşdırılması və rəqəmsal təhsil resurslarının genişləndirilməsi istiqamətində atdığı addımlar bu boşluqları aradan qaldırmağa yönəlmiş müsbət siyasət kimi dəyərləndirilir və görünür ki, bu proses idarə olunan və ardıcıl şəkildə davam etdirilir.

"Hesab edirəm ki, valideynlərin lisey və gimnaziyalara üstünlük verməsinin səbəbi keyfiyyət, təhlükəsiz mühit, nəticə və idarəetmənin effektivliyidir. Sistemdə isə əsas məsələ həmin standartların tədricən bütün ümumi məktəblərə yayılmasıdır ki, Elm və Təhsil Nazirliyinin son illərdəki siyasəti bu məqsədə doğru ardıcıl istiqamətlənmiş şəkildə davam edir", - deyə Kamran Əsədov yekunlaşdırdı.

Xədicə BAXIŞLI