Dolların taxtı silkələnir: yaşıl hegemonluğun son dövrü başlayıb?

Dollar bir əsr boyunca dünyanın padşahı oldu. Trampın yüz günü isə bu hökmranlığa sual işarəsi qoydu. 2025-ci ilin yanvarında Donald Tramp ikinci dəfə Ağ Evə köçəndə, dünya bir anlıq nəfəsini saxladı, fırtınanı gözlədi. Tramp da gözləniləni verdi.

Milli.Az "Baku Network"da dərc olunmuş məqaləni təqdim edir:

Onun idarəçiliyinin cəmi yüz günündən sonra qlobal iqtisadi arxitektura əsim-əsim titrədi və bu sistemin simvolu - ABŞ dolları - onilliklər ərzində ilk dəfə olaraq real təhlükə ilə üz-üzə qaldı. Dünyanın ticarət, ehtiyat və kredit sisteminin mərkəzində duran dollar artıq toxunulmaz görünmürdü.

Dollar niyə bu qədər güclü idi?

Dolların imtiyazlı statusu təkcə Amerikanın iqtisadi gücünün əksi deyildi. Bu, ABŞ-ın "xüsusiliyi" ideyasının təcəssümü idi: ən güclü ordu, ən dərin iqtisadiyyat, ən etibarlı maliyyə sistemi. Dollar, əslində, Amerikanın dünya nizamının təminatçısı olduğuna olan inam idi.

Məhz dollar ABŞ-ın borcla yaşamasına, qazandığından çox xərcləməsinə, nəhəng büdcə kəsirini ucuz faizlərlə maliyyələşdirməsinə imkan verirdi. Dünya öz yığımlarını, demək olar ki, sıfır faizlə Amerikaya etibar edirdi. Çünki inanırdı: ABŞ - sabitliyin qarantıdır.

Uzaq olmayan keçmişdə hətta böhranlar da dolların xeyrinə işləyirdi. Bazarlar çaxnaşanda kapital axını avtomatik olaraq ABŞ aktivlərinə - trejəriyə, dollara yönəlirdi. Dollara qaçış dünya iqtisadiyyatının instinktiv refleksi idi.

Tramp dollar mifini necə dağıtdı

Lakin Tramp son yarım əsrdə dollar hegemonluğunun özülünü açıq-aşkar şübhə altına alan ilk Amerika prezidenti oldu:

Ticarət ittifaqlarını dağıtdı.
Müttəfiqləri təhqir etdi.
Beynəlxalq institutların dayaqlarını laxlatdı.
Kanada, Avropa, Yaponiya ilə tarif müharibələri başlatdı.
ABŞ-ın NATO qarşısındakı öhdəliklərini şübhə altına aldı.
Federal Ehtiyat Sisteminin (FED) müstəqilliyini zəiflətməyə çalışdı.
Dövlət borcunun defolt və ya restrukturizasiya ehtimalına işarələr verdi.
Ən əsası - uzun onilliklərdən sonra investorlar anladılar: ABŞ-da baş verən bir böhran avtomatik olaraq dolların möhkəmlənməsi demək deyil.

Trampın ticarət müharibələri zamanı bazarlarda panika baş qaldıranda, dolların qiyməti artmadı. Əksinə, düşməyə başladı. Dolların "təhlükəsiz liman" olması haqqındakı əfsanə çat verdi.

Dollar niyə hələ də tam çökməyib

Bütün bu fırtınalara baxmayaraq, dollar hələ də dayanır. Çünki real alternativ yoxdur.

Çin yuanı? Kursu birbaşa siyasi büro tərəfindən idarə olunur. Avro? Avrozonanın vahid fiskal siyasəti olmayan, iqtisadi zəif bir nəhəngi. Yen, funt sterlinq, frank? Həcmləri çox kiçikdir, yerli xarakter daşıyırlar. Bitcoin? Hələ də qlobal ticarət üçün ciddi bir valyuta deyil, daha çox entuziastların oyuncaq alətidir.

Dolların dayaqları - hüququn aliliyi, bazarların dərinliyi, iqtisadiyyatın miqyası və beynəlxalq hesablaşmalardakı dominantlıq - hələ də işləyir. Ancaq indi onların hamısı məhz ABŞ-ın öz siyasəti nəticəsində zəifləyir.

Amerika - artıq yadların səxavətinə bel bağlaya bilməz

Dolların böhranı kursun birdən-birə çökməsi ilə baş verməyəcək. Əsl təhlükə - kapital axınlarının strukturunda dəyişiklikdir. Əgər xarici investorlar ABŞ dövlət istiqrazlarını almağı azaltsalar, Amerika ucuz borclanmaq imkanını itirəcək.

ABŞ bu gün hər zamankindən daha çox xarici səxavətə möhtacdır: dövlət borcu artıq 36 trilyon dollara çatıb və durmadan artır. Donald Tramp isə vergilərin azaldılmasını, ordu və infrastruktur xərclərinin artırılmasını vəd edir - bu isə kəsirin daha da böyüməsi deməkdir.

Əgər Trampın təhqir etdiyi müttəfiqlər Amerika aktivlərinin alqısını cəmi 10% azaltsalar belə, ABŞ iki acı seçim qarşısında qalacaq: ya faiz dərəcələrini artıracaq (və iqtisadiyyatı çökdürəcək), ya da mətbəə maşınını işə salacaq - və o zaman dollar sürətlə ucuzlaşacaq.

Bu nə deməkdir:

ABŞ borclanmanın daha baha başa gəlməsi problemi ilə üzləşəcək.
Dollar böhran dövrlərində daha az dayanıqlı olacaq.
Vaşinqton dollar sistemi üzərindəki nəzarət vasitəsilə dünya iqtisadiyyatına təsir imkanlarının bir hissəsini itirəcək.
Amma: dollar, inersiya, iqtisadi miqyas və real alternativin olmaması sayəsində hələ uzun illər, ehtimal ki, onilliklər boyunca əsas dünya valyutası olaraq qalacaq.

Ssenari 2. Dollardan strateji qaçış

Daha az ehtimal edilən, amma tamamilə mümkün olan ssenari - böyük dövlətlərin dollar asılılığından məqsədyönlü və koordinasiyalı şəkildə imtina etməsidir.

Məsələn:

Çin və Rusiya artıq milli valyutalarla hesablaşmalar aparırlar.
BRİKS öz milli valyutalar və qızıl səbətinə əsaslanan yeni ehtiyat valyutası üzərində müzakirələr aparır.
Səudiyyə Ərəbistanı getdikcə daha açıq şəkildə neft satışında yuan və ya rupi ilə hesablaşmalara keçid ehtimalını dilə gətirir.
Əgər aparıcı iqtisadiyyatlar dolları hesablaşmalardan və ehtiyatlardan sistemli şəkildə çıxarmağa başlasalar, bu dolların rolunun sürətlə enməsinə səbəb ola bilər.

Bu nə deməkdir:

ABŞ dollar vasitəsilə "inflyasiyanın ixracı" üstünlüyünü itirəcək.
ABŞ daxilində faiz dərəcələri qalxacaq.
Büdcə kəsirinin maliyyələşdirilməsi ciddi çətinliklərlə üzləşəcək.
Dollar böhranları və kəskin valyuta dalğalanmaları riski artacaq.
Ssenari 3. ABŞ siyasəti tərəfindən yaradılmış maliyyə böhranı

Ən pis ssenari - ABŞ daxilində yaranacaq siyasi böhran, borc öhdəlikləri ilə manipulyasiya cəhdləri və FED-in müstəqilliyinin itirilməsi nəticəsində baş verəcək şokdur.

Tramp artıq Federal Ehtiyat Sisteminin işinə müdaxilə etməyə çalışır və onun yeni büdcəsi dövlət borcu öhdəliklərinin pozulması riskini artırır. ABŞ tək bir dəfə, hətta texniki səhv nəticəsində belə, defolt elan etsə, bu, dolların beynəlxalq etibarına ölümcül zərbə vuracaq.

Kapitalın kütləvi qaçışı.
Dolların çöküşü.
ABŞ xəzinə istiqrazları bazarının dağılması.
ABŞ-la yanaşı bütün dünyanı əhatə edəcək qlobal tənəzzül.
Bu ssenari az ehtimallıdır, amma artıq qeyri-mümkün deyil. Dünya iqtisadiyyatını bu qara ssenaridən qoruyan yeganə amil - dolların hələ ki, real alternativinin olmamasıdır.

Dolların zəifləməsindən kim udacaq

Çin - yuanı regional valyuta kimi gücləndirəcək və Asiya ilə Afrikadakı təsirini artıracaq.
Rusiya - öz iqtisadiyyatında dedollarizasiya prosesini sürətləndirəcək.
Avropa - avronu daha güclü qlobal valyutaya çevirmək imkanı qazana bilər, amma bunun üçün dərin struktur islahatları tələb olunur.
İnkişaf etməkdə olan ölkələr - dollar asılılığını azaltmaq şansı əldə edəcəklər.
Dolların zəifləməsi labüd olaraq valyuta parçalanmasının artmasına gətirib çıxaracaq. Artıq bir qlobal hesablaşma standartı olmayacaq, onun yerini regional valyuta zonaları tutacaq:

Asiyada yuan ətrafında bir blok.
Avropada avro mərkəzli sistem.
Amerikada dollar əsaslı, amma zəiflədilmiş təsirli blok.
Latın Amerikasında isə yeni axtarışlar və alternativlər.
Bu proses:

Transaksiya xərclərini artıracaq,
Beynəlxalq ticarəti çətinləşdirəcək,
Bazarların volatilliyini yüksəldəcək.
Dünya daha az qloballaşmış, daha çox regionallaşmış olacaq. Və bu yeni düzəndə ABŞ artıq təkbaşına lider olmayacaq.

Dolların 3-5 illik proqnozu

2025-2026-cı illər:

Dolların məzənnəsi qeyri-sabit olacaq.
ABŞ-da daxili siyasi qarışıqlıq (Trampın islahatları, Konqreslə münaqişə ehtimalı) və xarici qeyri-sabitlik (ticarət müharibələri) dolları təzyiq altında saxlayacaq.
FED-in faiz artırımı dolların çökməsini məhdudlaşdıracaq.
Əgər Federal Ehtiyat Sistemi az da olsa müstəqilliyini qoruyub saxlasa, faiz dərəcələrinin artırılması dolların kəskin dəyər itirməsinin qarşısını alacaq.
Dolların rolunun eroziyası yalnız seçilmiş seqmentlərdə nəzərə çarpacaq.
Məsələn, BRİKS ölkələri arasındakı hesablaşmalarda və xammal bazarlarında.
2027-2028-ci illər:

Periferiya ölkələrində dedollarizasiya sürətlənəcək.
Latın Amerikası, Afrika və Asiyanın bir hissəsi daha fəal şəkildə yuan, avro və milli valyutalarla hesablaşmaya keçəcək.
Dolların qlobal ehtiyatlardakı payı 55%-dən aşağı düşəcək.
Bu, prosesin geri dönüşsüz xarakter aldığını göstərəcək tarixi bir məqam olacaq.
Alternativ ödəniş sistemlərinin inkişafı artacaq.
Çin, Hindistan, Rusiya və Körfəz ölkələri SWIFT-dən asılı olmayan alternativ transfer kanallarını gücləndirəcəklər.
2029-2030-cu illər:

Dünya valyuta polisentrliliyinə qədəm qoyacaq.
Dollar liderliyini qoruyacaq, lakin artıq əvvəlki monopoliyası olmayacaq. Regional valyuta zonaları yaranacaq.
ABŞ xarici borcunun artan xərcləri ilə üzləşəcək.
Əgər Amerika büdcə kəsirini azaltmasa, borcun xidmət xərcləri sürətlə yüksələcək və bu, ölkənin maliyyə sabitliyi üçün uzunmüddətli risklər yaradacaq.
Dollar hara gedir?

Yaxın 3-5 ildə dollar əsas qlobal valyuta olaraq qalacaq, amma onun "xüsusilik statusu" zəifləyəcək.
Dünya daha çox çoxqütblü valyuta sisteminə doğru irəliləyir.
Dolları kəskin çöküş deyil, tədrici imtiyaz itkiləri gözləyir.
Paradoks odur ki, dollar üçün əsas təhlükə Çin və ya Rusiya deyil - ABŞ-ın daxili siyasətidir.
Tramp dolları çökdürə bilərmi?

Həm bəli, həm yox.

Tramp cəmi 100 gündə Amerikanın reputasiyasını və dolların seçilmiş statusunu sarsıtmaq üçün nəhəng addımlar atıb. Amma ABŞ-ın fundamental üstünlükləri hələ də güclüdür. Dolların tam çökməsi üçün uzun illər dağıdıcı siyasət və real alternativin yaranması lazımdır.

Hazırda Amerika dünya etibarının hesabına borcla yaşayır. Əgər bu etibar tam sarsılarsa - dollar çökəcək.

İroniya ondadır ki, dolları nə Çin, nə Rusiya, nə də BRİKS devira bilər.
Dolları yalnız Amerika özü məhv edə bilər.
Və Donald Tramp artıq bu prosesi başladıb.

Milli.Az