Ədəbsiz, aşağı səviyyəli əyləncə Tolstoy Şekspirə niyə nifrət edirdi?

Bu gün dahi rus yazıçı Lev Tolstoyun doğum günüdür.

Kulis.az bu münasibətlə hollandiyalı jurnalist və kinotənqidçi Tim Brinkhofun “Tostoy Şekspirə niyə nifrət edirdi?” adlı məqaləsini təqdim edir.

Şekspir çoxları tərəfindən sevilsə də, onun yaradıcılığı heç də birmənalı qarşılanmır.

Üstəlik, bütün zamanların ən böyük dramaturqu kimi onun hakimiyyətinə meydan oxuyan, ən az Şekspir qədər məşhur yazıçılar da az deyil.

Üç illik qısa teatr tənqidçiliyindən sonra Corc Bernard Şou "Şekspirin fəlsəfəsinin boşluğuna" gözlərimizi açmağa borclu olduğunu hiss etdi. İngilis ədəbiyyatı alimi C.R.R. Tolkien də Şekspiri sevməyənlər arasında idi və onun bu mövqeyindən qorxurdular. Volter isə hər dəfə Şekspirdən söz düşəndə özünə hakim ola bilmirdi.

Ancaq bütün bunlarla yanaşı, heç bir ədəbiyyat ustadı Şekspirdən Lev Tolstoy qədər nifrət etmirdi. Aristokrat ailəsində doğulan, “Hərb və Sülh” romanının müəllifi Tolstoy kiçik yaşlarından “Hamlet” və “Maqbet”i oxusa da, dostları və ailə üzvləri arasında bu əsərləri əsl şedevr kimi qəbul etməyən yeganə insan idi. Bu cür reaksiyaları onu ciddi şəkildə narahat da edirdi.

Tolstoyun Şekspirin komediya anlayışından xoşu gəlmirdi, bu cür söz oyunlarını “zövqsüz” hesab edirdi. Tolstoya görə, Şekspirin təmtəraqlı dialoquna həqiqətən uyğun gələn yeganə personaj sərxoş Falstaff idi.

Bir dəfə Tolstoy heyran olduğu və hörmət etdiyi iki yazıçıdan, İvan Turgenevdən və Afanasi Fetdən Şekspiri nəyin bu qədər böyük etdiyini soruşduqda, onların dilə həssaslıqla yanaşmadan və heç bir dərin nəzəriyyə, təhlil olmadan yalnız qeyri-müəyyən ifadələrlə, adi cümlələrlə ona cavab verdiklərinin şahidi olmuşdu.

Qüsurlar və qərəzlər bir yana, onun 1906-cı ildə qələmə aldığı məqaləsi konkret olaraq Şekspirin irsinə və onun qurulmasına kömək edən qurumlara hücum idi. Tolstoy əvvəlcə Şekspirin dramaturq istedadını şübhə altına salacaq məqamlarla çıxış etdi. Onun üçün Şekspir tamaşaçıların personajlarla münasibət qurmasını çətinləşdirdi, çünki o, personajlarını İncildəki öldürmə şouları və sitkom kimi şəxsiyyət dəyişiklikləri kimi inanılmaz vəziyyətlərə salırdı. Bundan əlavə, personajlar çox vaxt öz xarakterlərindən kənar hərəkətlər edərək, süjeti öz xarakterlərinə uyğun olmayan şəkildə izləyirdilər.

Dövrünün rus yazıçılarında olduğu kimi, Tolstoy da öz bədii əsərlərində hər bir personaja yaşından, cinsindən və ya sinfindən asılı olaraq fərqli səs verməyə çalışırdı. Onun əsərlərində şahzadələr mülayim danışırdılar və zəngin söz ehtiyatına malik idilər, sərxoş kəndlilər isə mızıldanırdılar.

Digər tərəfdən, həmişə eyni poetik üslubda yazan Şekspirdə isə hörmətli şəxslərdən birinin sözləri digərinin ağzına soxulurdu, beləliklə, nitqlərindən kimin nə danışdığını xarakterinə görə ayırmaq mümkün olmazdı.

Tolstoy inanmasa da, dünya Şekspirə inanırdı…

Tolstoyun Şekspirə marağı onu sevməməsindən yaranmamışdı, dünyanın nə üçün Şekspiri gözüyumulu qəbul etməsindən doğulmuşdu.

Tolstoy yazır ki, “Mən Şekspirə pərəstiş edənlərdən onun niyə bu qədər vacib olduğunu izah etmələrini xahiş edəndə, onlarda rastlaşdığım münasibət ağılla deyil, imanla, inancla qəbul edilən hər hansı bir ehkamın tərəfdarlarındakı ilə tamamilə eyni idi”.

Tolstoy bir növ din sayıla biləcək bu vəziyyətin Şekspir ətrafında necə yarandığı ilə bağlı izahlar edirdi. O, XVI əsrin sonlarına qədər Şekspirin pyeslərinin elmi yazılarını tədqiq etmiş və belə nəticəyə gəlmişdir ki, onun əsərlərinin bir növ ədəbsiz aşağı səviyyəli əyləncədən, həssas və tükənməz ədəbi əsərə çevrilməsində alman şairi Hötenin böyük təsiri var.

Bir vaxtlar onları ilhamlandıran fransız dramlarından məyus olan alman ziyalıları, Şekspirin fikirlər və ideyalar üzərində emosiyaları vurğulamasının yeni romantik hekayələr məktəbinin yaradılmasında layiqli nümunələr kimi qəbul edirdilər.

Bu məktəb Tolstoyun o qədər də önəm vermədiyi, incəsənətin təkcə estetik baxımdan deyil, həm də sosial məqsədə xidmət etməli olduğuna inanan məktəb idi. Əslində, Tolstoy onları öz fikirlərini həqiqətə çevirmək üçün “estetik nəzəriyyələr uydurmaqda” ittiham edirdi.

Tolstoyun düşüncəsi açıq-aşkar qərəzə çevrilsə də, akademik dünyanın bir cərəyandan digərinə sıçrayışa meyilli olduğu bir həqiqət idi və bu keçidlərə heç də həmişə yalnız bilik dalınca qaçıldığı üçün üstünlük verilmirdi. Məsələn, Şekspirin irsinin bu gün də davam etdiyini iddia etmək olar ki, bu onun işinin keyfiyyətli olduğundan irəli gəlmir, bir çox akademiklərin, aktyorların və teatr şirkətlərinin karyerasını qorumaq arzusundan yaranırdı.

Corc Oruellin Tolstoya sərt cavabı…

Tolstoyun doğulmasından bir neçə əsr əvvəl vəfat edən Şekspir təbii olaraq ona qarşı irəli sürülən ittihamlara cavab verə bilmədi. Xoşbəxtlikdən, Şekspirin həmyerlisi, ingilis yazıçısı Corc Oruell Tolstoya “Şekspiri niyə oxumalıyıq?” deyə cavab yazdı. Corc Oruell son dərəcə inandırıcı arqumentlər irəli sürdü. Oruell Tolstoyun mülahizələrindəki səhvləri üzə çıxararaq bir sənətkarın yaxşı və ya pis olduğuna qərar verməyin mümkünsüzlüyü fikrindən çıxış etdi. Biz bu cür mübahisələri dəfələrlə eşitmişik, lakin Tolstoy haqqında bu əlamətdar nəticəyə görə təkrar eşitməyə dəyər.

Necə ki, Tolstoyun incəsənətlə bağlı fikirləri onun açıq şəkildə ittiham etdiyi alman romantiklərininkindən fərqli idi, hətta əksinə, onun yolu ilə gedən yazıçıların ideyaları da belə idi.

Oruell "Lir, Tolstoy və İdiot" ("Lear, Tolstoy and the Fool" 1947 -ci il) məqaləsində yazır:

“Zamanın çağırışından başqa ədəbi ləyaqəti sınayacaq heç nə yoxdur və zamanın çağırışı çoxluğun rəyinin təzahürüdür”.
Oruell Şekspirin dühasına dəyər verdikləri ədəbiyyat adamlarını qınamağı düzgün hesab etmirdi.

Oruell həm də Tolstoyun Şekspirin pyeslərinə dair mülahizələrinin əleyhinə idi, çünki Tolstoy Kordeliyanın ölümündən sonra Kral Lirin səmimi nitqini çox fərqli sözlərlə ifadə edir:

“Budur, yenə də Kral Lirin yöndəmsiz zarafatlarda olduğu kimi dinləyicini utandıran mənasız nitqi başlayır”.

Oruellin fikrincə, ən dəhşətlisi Tolstoyun Şekspiri şair kimi deyil, nəsr yazıçısı prinsipləri ilə mühakimə etməsi idi.

Qəzəbli qoca və xoşbəxt uşaq…

Günün sonunda Oruell Şekspirin sevinclə oynayan kiçik bir uşaq olduğunu və Tolstoyun otağın küncündə oturub “Niyə belə tullanırsan? Niyə mənim kimi sakit otura bilmirsən?" - deyə onu günahlandıran sual verən qəmgin qoca kimi təsəvvür edir.

Bu, gülməli görünə bilər, lakin Tolstoyun həyatını öyrənənlər - və onun nəzarətçi və ciddi təbiəti ilə tanış olanlar - oxşar bəyanatlar verən digər tənqidçilər haqqında fikirləşəcəklər.

Şekspirin bütün personajları tanış, təmtəraqlı və şekspirçi stildə olsa da, onun pyeslərinin hər biri özündən əvvəlkilərdən tamamilə fərqlənir.

Alman əsilli ingilis filosofu Isaiah Berlin “Tülkü və kirpi” başlıqlı məqaləsində Şekspirin uşaq marağı ilə bir janrdan digərinə sıçramasına daha müsbət yanaşaraq onu Tolstoyun dünyanı tək və dəyişməz şəkildə kəşf etmək fantastikası ilə müqayisə etmişdir.

Eynilə, bolşevik dramaturqu Anatoli Lunaçarski bir vaxtlar müasiri Mixail Baxtinin işlətdiyi terminə istinad edərək, Şekspiri “son dərəcə polifonik” adlandırıb.

Sadəcə olaraq, Lunaçarski Şekspirin yaradıcısından asılı olmayaraq mövcud olan və öz həyatları üçün mübarizə aparan personajlar yaratmaq istedadına heyran idi. Bu, hər bir personajı özünün uzantısı və ya əksi kimi qəbul edən, onları öz inanclarının ifadəçisi kimi istifadə edən Tolstoyla kəskin ziddiyyət təşkil edirdi.

Lev Tolstoy və Vilyam Şekspir arasındakı münaqişə zövq məsələsindən daha çox idi, bu həm də həyata və sənətə iki fərqli baxış tərzi arasında münaqişə idi. Corc Oruell bu müzakirəni bəlkə də sırf bu nöqteyi-nəzərdən diqqət mərkəzində saxlamışdı. Bəlkə də, Oruellin ən böyük kəşfi isə Tolstoyun bütün Şekspir yaradıcılığında ən nifrət etdiyi personaj olan Kral Lir ilə Tolstoyun özü arasında oxşarlıqları qeyd etməsi idi.

Qeyd edək ki, hər iki qoca öz titullarından, mülklərindən, ailə üzvlərindən imtina edərək bunun onları xoşbəxt edəcəyini düşünərək, dəli kimi ölkəni dolaşmağa başlayıblar.

Tərcümə: Nargis