Hansı ölkədə ölmək qadağandır? Qədim virusun bununla nə əlaqəsi var?

Dünyada bir çox qeyri-adi qanunlar və qaydalar var, lakin onlardan biri özünəməxsusluğu və sərt təbii şəraitdən qaynaqlanması ilə diqqəti çəkir. 

Lent.az-ın xarici mediaya istinadla xəbərinə görə, Norveçin Şpisberqen arxipelaqında, Lonqir şəhərində, ölmək rəsmən qadağandır. Bu qadağa şıltaqlıq və ya ekssentriklik deyil, elmi və sanitar mülahizələrə əsaslanan həyati zərurətdir. 

Lonqirdə niyə ölmək qadağandır?

Bu qeyri-adi qaydanın səbəbi Lonqirin yerləşdiyi Arktika iqlimidir. Qəsəbə daimi şaxtalı hava zonasında yerləşir, bu o deməkdir ki, torpaq bütün il boyu donmuş qalır. Bu xüsusiyyət ənənəvi dəfn üçün ciddi problemlər yaradır.

Arktikadan olan bioloq, həkim Elias Andersen belə izah edir: "Bədənin donması səbəbindən torpağa basdırılmış cəsədlər çətinliklə parçalanır. Bu, qəbiristanlıqda yerin məhdud olması ilə bağlı problem yaratmaqla yanaşı, həm də əhalinin sağlamlığı üçün potensial təhlükə yaradır".

Bu təhlükənin ən parlaq nümunəsi Lonqirin qəbiristanlığının hekayəsidir. Oradakı son dəfnlər 1950-ci illərdə olub. Lakin bu yanaşmanın düzgünlüyünü təsdiqləyən ən məşhur hadisə 1918-ci ilin oktyabrında ispan qripi pandemiyasından ölən cəsədlərlə bağlı olub. Söhbət arxipelaqa iş dalınca gələn 18-29 yaşlı bir neçə gənc mədənçidən gedir.

Həmin dövrdə Norveçdə artıq müəyyənləşdirilmiş dərin dəfn praktikası (təxminən iki metr) və sərt iqlim səbəbindən cəsədlər dərin donmuş torpaqda yerləşdirilirdi. Xəstəliyin yayılmasından qorxan yerli sakinlər cəsədlərin “yuxarı uçmayacağına” və infeksiya mənbəyinə çevrilməyəcəyinə əmin olmaq istəyirdilər.

Təxminən 80 il sonra, 1998-ci ildə tibb coğrafiyaçısı doktor Kirsti Dunkanın rəhbərlik etdiyi beynəlxalq alimlər qrupu iddialı bir layihəyə başlayıb. Onların məqsədi bütöv virus nümunələrinin tapılması ümidi ilə əbədi donda basdırılmış ispan qripi qurbanlarının qalıqlarını araşdırmaq olub.

İdeya ondan ibarət idi ki, soyuq temperatur virusu qoruyub saxlaya bilər və onun genetik quruluşunu sonrakı onilliklərdə məruz qaldığı mutasiyalardan əvvəl öyrənməyə imkan verirdi.

Tədqiqatçılar yeddi şaxtaçının cəsədini diqqətlə çıxarıblar. Onlar donmuş torpaqla işləmək üçün xüsusi avadanlıqdan istifadə edərək təhlükəsizlik və məxfilik üçün xüsusi şişmə çadır altında işləyiblər. Tabutların bəziləri gözlənildiyindən səthə daha yaxın olsa da və tamamilə əbədi donun içində olmasa da, nümunələr yenə də toplanıb.

Toxumaların təhlili göstərib ki, ispan qripi virusu həqiqətən də salamat qalıb. Kəşf virusologiya və pandemiya haqqında anlayışımızda bir irəliləyiş olub. O, alimlərə 1918-ci il virusunun genomunu rekonstruksiya etməyə imkan verib ki, bu da gələcək qrip pandemiyaları ilə mübarizə üçün yeni peyvəndlər və strategiyalar hazırlamaq üçün əvəzsizdir.

Lakin tədqiqat təkcə elmi bilikləri genişləndirmir, həm də Lonqirin qəbiristanlığında dəfnləri qadağan etməkdə haqlı olduğunu qəti şəkildə təsdiqləyir. Qədim, potensial təhlükəli patogenlərin parçalanmamış cəsədlərdən sərbəst buraxılması riski göz ardı etmək üçün çox böyük olub.

Həyat və ölüm qaydaları

Bu halları nəzərə alaraq, Lonqirin səlahiyyətliləri bu gün də qüvvədə olan bir qərar qəbul ediblər.

Beləliklə, əgər bir şəxs ağır xəstədirsə və ya vəziyyəti qaçılmaz ölümü göstərirsə, dərhal təyyarə ilə Norveçin materik hissəsinə aparılır. Orada onlara tibbi yardım göstərilir və ölüm halında dəfn edilir.

Yerli qəbiristanlıq uzun müddətdir ki, yeni dəfnlər üçün istifadə edilmir. Vəhşi heyvanların onları qazması riski səbəbindən yandırılan kül qabları belə burada basdırılmır.

Maraqlıdır ki, ölüm qadağası ilə yanaşı, uşaq sahibi olmaq üçün də qeyri-rəsmi məhdudiyyətlər var. Qadınlara materikdə doğum etmək üçün doğuşdan bir neçə həftə əvvəl Lonqirini tərk etmələri tövsiyə olunur. Bu, məhdud tibbi resurslar və arxipelaqdakı ağır yaşayış şəraiti ilə bağlıdır.

Lonqir "ölüm qadağası"nda tək deyil

Lonqir ən məşhur nümunə olsa da, oxşar "ölüm qadağaları" müxtəlif səbəblərdən olsa da, bəzən başqa yerlərdə də yaranıb.

Məsələn, Yaponiyanın İtsukuşima adası, möhtəşəm İtsukuşima ziyarətgahı ilə tanınır, yüksək axında suda "üzən". Bu ada şintoizmin (ənənəvi yapon dini) ən müqəddəs yerlərindən biridir.

Şintoizm təmizliyə (keqare) və çirklənməyə (hare) böyük əhəmiyyət verir. Ölüm, doğum kimi, ritual çirklənmə mənbəyi hesab olunur. İtsukuşima və onun ziyarətgahlarının mütləq təmizliyini qorumaq üçün uzun müddətdir ki, adada hər hansı bir ölüm və ya doğuşu qadağan edən ciddi bir adət var.

Beləliklə, hamilə qadınlar orada doğuş etmək üçün materikə göndərilirdi. Ölüm ayağında olan insanlar da adanı tərk etmək məcburiyyətində qalıblar. İtsukuşimidə kimsə gözlənilmədən ölsə belə, onun cəsədi dərhal çıxarılıb və ərazi təmizlənib. Adada qəbiristanlıqlar olmayıb və yoxdur.

Yaponiyadakı müqəddəs əsasdan fərqli olaraq, Fransa və İtaliyanın bəzi şəhərlərində “ölüm qadağaları” sırf praqmatik, bəzən isə komik xarakter daşıyırdı. Bunlar çoxdankı ənənələr deyil, bələdiyyə sədrləri tərəfindən verilən müvəqqəti və ya simvolik hüquqi aktlar olub.

Çox vaxt belə “qadağalar” yerli qəbiristanlıqlar izdihamlı olanda və yeni dəfnlərə yer olmadığı zaman yaranıb. Bu problemlə, maliyyə vəsaitinin və ya genişləndirilməsi üçün icazələrin çatışmazlığı ilə üzləşən merlər hakimiyyətin diqqətini cəlb etmək və ya vətəndaşları ölülərini yandırmağa məcbur etmək üçün belə ekstravaqant tədbirlərə əl atıblar.

Bəzən qadağalar yeni dəfn strukturlarının tikintisinə icazələrin verilməsini gecikdirən bürokratik maşının ləngliyinə reaksiya olub.

Ən maraqlısı odur ki, bəzi merlər hətta "ölüm qadağaları"ndan da lazımi resursları təmin etməyən mərkəzi hökuməti və ya yerli hakimiyyət orqanlarını ələ salmaq üçün etiraz forması kimi istifadə ediblər.

Məsələn, 2000-ci ildə Fransa Rivierasındakı Le Lavandu şəhərinin meri yerli qəbiristanlıqda “artıq yer qalmadığını” əsas gətirərək bələdiyyə ərazisində “ölməyi qadağan edən” fərman verdi. Fərman, əlbəttə ki, simvolik olub, lakin problemə kifayət qədər diqqəti cəlb edib.

İtaliyanın Kastilone-del-Laqo bələdiyyəsinin meri də 2012-ci ildə qəbiristanlıqda yerin tam olmaması səbəbindən “ölüm qadağandır” əmri verib. 

Bununla belə, Lonqiri hadisəsi daimi təbiəti və insanın ekstremal təbii şəraitlə mübarizəsini əks etdirən sırf praktik əsaslandırması sayəsində unikal olaraq qalır. Bu şəhər təbiətin insan həyatının ən vacib məqamlarını belə diktə edə biləcəyinin canlı nümunəsidir.