İçərişəhərin UNESCO Statusu: Mədəni irsin tanıdılması və qorunmasında 25 illik təcrübə

Selcan Laçınova

İçərişəhər – Bakının qəlbi, Azərbaycanın mədəni yaddaşı, minilliklərin susmayan səsi… Bu qədim qala divarlarının arxasında yalnız daşlar yox, bir xalqın zamanla yazdığı hekayəsi yaşayır. Qədim küçələri, dar məhəllələri, memarlıq inciləri bu ərazini təkcə milli deyil, bəşəri irsin bir parçasına çevirib. Məhz bu səbəbdəndir ki, 2000-ci ildə İçərişəhər, Şirvanşahlar Sarayı kompleksi və Qız qalası UNESCO-nun Dünya İrs Siyahısına daxil edildi. Lakin bu status sadəcə bir diplomatik uğur deyil. Bu, həm də məsuliyyətin, öhdəliyin və mədəni irsə verilən beynəlxalq dəyərin təntənəli təsdiqidir. Gəlin, bu hadisənin arxa planına və mahiyyətinə bir qədər daha yaxından nəzər salaq.

UNESCO – 1945-ci ildə qurulan Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhsil, Elm və Mədəniyyət üzrə Təşkilatıdır. Onun əsas məqsədi xalqlar arasında qarşılıqlı anlaşmanı və sülhü təhsilin, elmin və mədəniyyətin gücü ilə möhkəmləndirməkdir. Bu missiyanın ən vacib istiqamətlərindən biri də bəşəriyyətin ortaq mədəni və təbii irsinin qorunmasıdır. 1972-ci ildə qəbul olunmuş “Dünya Mədəni və Təbii İrsin Mühafizəsi haqqında Konvensiya”ya əsasən, yalnız müstəsna universal dəyərə malik olan obyektlər bu siyahıya daxil edilə bilər. Siyahıya düşmək, həmin məkanın yalnız bir ölkənin deyil, bütün bəşəriyyətin mirası kimi tanınması deməkdir.

Azərbaycan 1992-ci ilin iyun ayında UNESCO-ya üzv oldu. Bu üzvlük ölkəmizə öz tarixi, mədəni və qeyri-maddi irs nümunələrini dünya səviyyəsində tanıtmaq və qorumaq üçün geniş imkanlar yaratdı. O gündən bu günə Azərbaycan muğamdan tutmuş xalçaçılığa, aşıq sənətindən tutmuş misgərlik ənənələrinə qədər bir çox sahədə mədəni dəyərlərini UNESCO-nun müvafiq siyahılarına daxil etdirməyə nail oldu. Lakin bütün bu uğurlar içində İçərişəhərin UNESCO statusu qazanması simvolik və strateji baxımdan ən əlamətdar hadisələrdən biri kimi yadda qaldı.

İçərişəhər təkcə qədim qala deyil – Qafqaz regionunun nadir urbanistik nümunəsidir. Arxeoloji qazıntılar bu ərazidə yaşayışın hələ eramızdan əvvəl I minillikdən mövcud olduğunu göstərir. Buradakı abidələr yalnız fərdi tikililər deyil, şəhərsalma mədəniyyətinin canlı şahidləridir. Şirvanşahlar Sarayı kompleksi (XV əsr), Qız qalası (XII əsr), Cümə məscidi, qədim hamamlar, karvansaralar və yüzlərlə yaşayış evi İçərişəhəri “muzey şəhər”ə çevirir. Onun dar küçələri – Qülləli, Qoşa qala, Bazar meydanı – vaxtilə sənətkarların, karvanların, alim və ruhani şəxslərin həyatına şahidlik etmiş məkanlardır. Bu baxımdan İçərişəhərin UNESCO siyahısına düşməsi sadəcə memarlıq baxımından deyil, mədəniyyətin, yaşayış tərzinin və zamanın qorunması baxımından da önəmlidir.

İçərişəhərdə 2000-ci ildən bəri bir çox mühüm layihələr həyata keçirilib. Bunlardan ən əsası tarixi abidələrin elmi əsaslarla pasportlaşdırılması və sənədləşdirilməsi, bərpa və konservasiya işlərinin UNESCO standartlarına uyğunlaşdırılması, xarici mütəxəssislərlə birgə arxeoloji və memarlıq tədqiqatlarının aparılması, yeni muzey ekspozisiyalarının yaradılması və mövcud muzeylərin inkişafı, turizm və maarifləndirmə sahəsində innovativ yanaşmaları nümunə kimi göstərə bilərik. UNESCO statusu həmçinin İçərişəhərin beynəlxalq konfranslar, sənət simpoziumları və akademik ekspedisiyalar üçün mərkəzə çevrilməsinə səbəb olub. Hər bir belə layihə bizim bu irsə nə qədər dəyər verdiyimizin göstəricisidir.

2025-ci ildə İçərişəhərin UNESCO-nun Dünya İrs Siyahısına daxil edilməsinin 25 illiyi qeyd ediləcək. Bu, sadəcə yubiley yox, həm də bir hesabat anıdır – biz bu illər ərzində nə etdik, nələri daha yaxşı edə bilərdik, hansı sahələr hələ də zəifdir? Bugünkü dövrdə bu mədəni irsin qorunması artıq təkcə bərpa və hüquqi statuslarla bitmir. Rəqəmsallaşdırma, müasir muzey texnologiyaları, interaktiv təqdimatlar və gənc nəsillərin irsə cəlbi bu sahədə yeni mərhələnin əsas prioritetləri olmalıdır.

İçərişəhərin UNESCO statusu yalnız bir təltif deyil – xalqımızın minillik irsinin dünyaya çıxışıdır. Hər daşında tarix, hər küncündə mədəniyyət gizlənmiş bu şəhər bizə həm fəxr, həm də məsuliyyət bəxş edir. Bu gün İçərişəhərin divarları sadəcə keçmişi danışmır – həm də gələcəyin necə qurulacağı barədə bizə suallar verir. O suallara verəcəyimiz cavab isə bizim mədəni irsə münasibətimizdə, onu necə yaşadacağımızda gizlidir.

UNESCO-nun Dünya İrs Siyahısına daxil olmaq üçün hər bir abidə və ya ərazi “müstəsna universal dəyər” daşımalıdır. Bu statusa layiq görülmək üçün irs obyekti 1972-ci ildə qəbul olunmuş “Dünya Mədəni və Təbii İrsin Mühafizəsi haqqında Konvensiya”da müəyyən edilmiş meyarlara cavab verməlidir. Mədəni irs üçün bu meyarlar içərisində memarlıq, şəhərsalma, ənənəvi yaşayış formaları və mənəvi-mədəni dəyərlərlə bağlılıq kimi prinsiplər əsas götürülür. İçərişəhər, Şirvanşahlar saray kompleksi və Qız qalasının 2000-ci ildə Dünya İrs Siyahısına salınması da məhz bu elmi və tarixi əsaslara dayanır. İçərişəhər bir neçə mühüm meyara eyni zamanda cavab verən nadir şəhərsalma nümunəsidir. Onlardan ən əsası “Tarixin mühüm dövrlərini əks etdirən memarlıq və şəhərsalma nümunəsi olmaqdır.” İçərişəhər əsrlər boyunca müxtəlif dövrlərin izlərini qoruyub saxlayan universal bir arxitektur ansambldır. Burada Sasanilərdən başlayaraq Şirvanşahlar dövrünə, oradan da XIX əsrə qədər uzanan mədəni-memarlıq təbəqələşməsi müşahidə olunur. Şirvanşahlar sarayı, Qız qalası, Karvansaralar və qədim məscidlər bu meyarın əsas dayaq nöqtələridir. Digər meyar “Ənənəvi insan məskəni və ya torpaq istifadəsinin nümunəsi olmaqdır.” İçərişəhər bu gün də aktiv yaşayış sahəsi olaraq qorunub saxlanır. Qədim məhəllələrdə insanlar yaşayır, sənətkarlar fəaliyyət göstərir, dini və sosial həyat davam edir. Bu ərazidə mədəniyyətin canlılığı və tarixi ilə bu gün arasındakı körpü bu meyara tam uyğun gəlir. Daha bir meyara əsasən isə “Qeyri-maddi irs və mədəni ənənələrlə birbaşa bağlılıq yaradan məkandır.” İçərişəhərin memarlıq abidələri təkcə daş və tikililərdən ibarət deyil – bu məkan xalq yaddaşını, əfsanələri, ənənəvi sənət növlərini və dini-mənəvi dəyərləri özündə yaşadır. Qız qalası ilə bağlı əfsanələr, muğam və aşıq sənətinin burada səslənməsi, dini komplekslərin fəaliyyəti bu irsin yaşayan və davam edən xarakterini göstərir.

Bu meyarlara əsasən İçərişəhər nəinki Azərbaycanın, bütün bəşəriyyətin ortaq mədəni irs nümunəsi kimi tanınmışdır. UNESCO statusu bu məkana beynəlxalq diqqət qazandırmaqla yanaşı, onun müasir texnologiyalarla qorunması, dayanıqlı turizmə hazırlanması və dünya ilə mədəni dialoqa daxil olması üçün yeni imkanlar açmışdır.

İçərişəhərin UNESCO-nun Dünya İrs Siyahısına daxil edilməsi təkcə onun qədimliyinin tanınması deyil, həm də mədəni yaddaşımıza verilən beynəlxalq bir dəyərdir. Bu status, xalqımızın əsrlər boyu formalaşdırdığı şəhərsalma, memarlıq və həyat tərzinin bəşəriyyətin ortaq mirası kimi tanınmasını təmin etmişdir. Lakin bu, yalnız fəxarət üçün deyil, məsuliyyət üçün də bir çağırışdır. UNESCO-nun keçmiş baş direktoru İrina Bokova belə demişdi: “Mədəni irs yalnız keçmişə deyil, gələcəyə olan borcumuzdur. O, bizə kim olduğumuzu xatırladır və kim olmaq istədiyimizi müəyyən edir.”

Bu baxımdan, İçərişəhər sadəcə bir tarixi ərazi deyil, kollektiv kimliyimizin fiziki təcəssümüdür. Onun küçələri, divarları, məhəllələri və abidələri bu xalqın keçmişi, əzmi və zövqünün sükutla danışan şahidləridir. Onun qorunması və davamlı şəkildə yaşadılması, elmi yanaşmalarla bərpa və tədqiq olunması, yalnız mədəniyyət işçilərinin deyil, hər bir vətəndaşın borcudur.

Bu gün 25 illik UNESCO statusunun qeyd olunması sadəcə yubiley deyil, həm də gələcəyə baxış üçün strateji bir mərhələdir. Texnologiyaların, yeni muzeyçilik metodlarının, rəqəmsal irs mühafizəsinin tətbiqi, eləcə də beynəlxalq təcrübənin öyrənilməsi İçərişəhərin mühafizə siyasətində yeni imkanlar açır. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının mərhum akademiki Ziya Bünyadovun bir fikri bu kontekstdə diqqətəlayiqdir: “Tarix – daşlarda, divarlarda, abidələrdə yaşadığı qədər mövcuddur. Onları oxumağı bacarmayan xalq, öz tarixini də unudar.”

Bu baxımdan UNESCO statusu yalnız mədəni tanınma deyil, tarixi yaddaşın qorunmasına beynəlxalq təminat deməkdir. İçərişəhəri yaşatmaq – milli kimliyimizi gələcəyə daşımaq deməkdir. Və bu yol, keçmişin irsini bu günün məsuliyyəti ilə, sabahın vizyonu ilə birləşdirməyi tələb edir.