İlin hansı vaxtında Xəzərdə enmə və qalxmalar olur? KONKRET

Xəzər dənizinin səviyyəsində son illər müşahidə olunan dəyişmələr mütəxəssislərin diqqət mərkəzindədir. Dəniz səviyyəsinin gah qalxması, gah da enməsi sahilyanı ərazilərin ekoloji tarazlığına, təsərrüfat fəaliyyətinə və sosial-iqtisadi proseslərə ciddi təsir göstərir. Mütəxəssislər bildirirlər ki, bu dəyişikliklər təkcə iqlim amilləri ilə deyil, həm də geoloji və antropogen təsirlər nəticəsində formalaşır.

Hava və iqlim məsələləri üzrə ekspert Cavid Hüseynov KONKRET.az-a açıqlamasında bildirib ki, Xəzər dənizi geoloji, hidroiqlim, antropogen və kosmik amillərin qarşılıqlı təsirinə məruz qalan mürəkkəb təbii geosistemdir.

Ekspertin sözlərinə görə, dəniz səviyyəsinin dəyişməsini düzgün anlamaq və gələcəkdəki dəyişiklikləri elmi əsaslarla proqnozlaşdırmaq üçün bütün bu proseslər birgə nəzərdən keçirilməlidir:

“Xəzər dənizini Yer planetinin digər qapalı su tutarlarından fərqləndirən əsas xüsusiyyət onun səviyyəsinin geniş zaman və məkan diapazonunda daimi dəyişməsidir. Tarixi mənbələrə əsasən, bu dəyişmələrin amplitudası təxminən 15 metrə çatır.”

Cavid Hüseynov qeyd edib ki, Xəzər dənizinin çoxillik səviyyə tərəddüdlərinə təsir edən əsas amillər bunlardır:

1.Geoloji və geomorfoloji amillər – dənizin yerləşdiyi ərazi tektonik cəhətdən aktiv olduğuna görə burada seysmik hərəkətlər davam edir.

2.Hidroiqlim amilləri – səviyyəyə çay axınları, yağıntılar və buxarlanma təsir göstərir.

3.Antropogen amillər – çay sularının kənd təsərrüfatı, məişət və sənaye məqsədləri üçün götürülməsi dənizə axan suyun həcmini azaldır.

Ekspert bildirib ki, mövsümi dəyişmələr də müşahidə olunur. Belə ki, səviyyənin ən aşağı həddi adətən dekabr-fevral, ən yüksək həddi isə mart-iyul aylarında qeydə alınır.

“Xəzər dənizində səviyyənin iki növ dəyişməsi fərqləndirilir – həcmi və deformasion dəyişmələr. Həcmi dəyişmələr dənizdəki su miqdarının artması və ya azalması ilə bağlıdır, deformasion dəyişmələr isə külək və digər amillərin təsiri ilə su səthinin formasının dəyişməsi nəticəsində yaranır,” – deyə ekspert əlavə edib.

Cavid Hüseynov vurğulayıb ki, səviyyə dəyişmələri sahilyanı ərazilər üçün ciddi ekoloji və sosial-iqtisadi nəticələrə səbəb olur:

“1978–1995-ci illərdə baş vermiş transqressiya – yəni su səviyyəsinin qalxması nəticəsində dənizin quruya irəliləməsi  Xəzər hövzəsində böhran vəziyyəti yaratmışdı. Aqrosənaye kompleksləri, neft təsərrüfatı, nəqliyyat və kommunal infrastruktur böyük ziyan gördü.”

Mütəxəssis əlavə edib ki, dəniz səviyyəsinin cəmi 1-2 metr dəyişməsi belə, onun hidroloji, bioloji və kimyəvi rejiminə əhəmiyyətli təsir göstərir. Dayaz sahələrdə dərinlik dəyişdiyindən dalğalanma, axın və buxarlanma səviyyəsi də fərqli olur.

1995-ci ildən etibarən isə Xəzər dənizində su səviyyəsinin azalma tendensiyası müşahidə edilir ki, bu da gələcəkdə yeni ekoloji və iqtisadi problemlərin yaranmasına səbəb ola bilər.

Aynurə İsmayıl

KONKRET.az