İstanbul diplomatiyası: Türkiyənin qlobal vasitəçi güc kimi yüksəlişi

2 iyun İstanbul görüşü Ukrayna-Rusiya münaqişəsində sadəcə yeni danışıqlar raundu deyil, həm də qlobal geosiyasi dinamikanın mərkəzində Türkiyənin sürətlə artan rolunun bariz göstəricisidir. Ankara bu görüşlə təkcə müharibənin diplomatik həlli istiqamətində təşəbbüs irəli sürmür, həm də yeni beynəlxalq təhlükəsizlik arxitekturasının qurulmasında mərkəzi aktor kimi çıxış edir.

Ər-Riyad və Vaşinqton formatlarından fərqli olaraq İstanbul görüşü birbaşa Türkiyənin diplomatik təşəbbüsü və koordinasiyası ilə reallaşır. Türkiyənin xarici işlər naziri Hakan Fidanın Moskva və Kiyevdə apardığı çoxşaxəli danışıqlar Ankaranın həm Rusiya, həm də Ukrayna tərəfindən etibarlı və neytral tərəfdaş kimi qəbul olunduğunu sübut edir. Bu, diplomatiya tarixində nadir rast gəlinən balanslı mövqedir – çünki adətən vasitəçilər ya bir tərəfə meyilli olur, ya da etimad defisiti ilə üzləşirlər. Ankara bu baryeri aşıb və münaqişənin hər iki tərəfi tərəfindən “qəbul edilən yeganə platforma”ya çevrilib.

Danışıqlar masasında güc bərabərliyi: Ankaranın dizaynı

İstanbul formatı, Türkiyənin diplomatik strategiyası nəticəsində bütün əsas güc mərkəzlərini – ABŞ, Böyük Britaniya, Fransa, Almaniya, Rusiya və Ukraynanı – eyni masa arxasına əyləşdirə bilmiş yeganə mexanizmə çevrilib. Bu, nəinki format fərqidir, həm də diplomatik balansın təmin edilməsində Ankaranın qlobal güc kimi planlaşdırma qabiliyyətinin göstəricisidir. Əvvəlki formatlarda Avropanın iştirak etməməsi, danışıqların birtərəfli qalmasına səbəb olmuşdu. İstanbulda isə Türkiyə bu tarazlığı bərpa etməklə, danışıqları legitim, təsirli və qlobal səviyyədə qəbul olunan bir platformaya çevirib.

Memorandum mərhələsi: Türkiyənin təşviq etdiyi diplomatik iradə

İlk dəfədir ki, tərəflər – Rusiya və Ukrayna – öz mövqelərini yazılı sənəd, yəni memorandum formatında təqdim edirlər. Bu mərhələyə keçid, danışıqların artıq diplomatik “maraqlar bəyanatı” səviyyəsindən çıxaraq real hüquqi və siyasi konturlar qazandığını göstərir. Bu keçidin arxasında isə məhz Türkiyənin məqsədyönlü təzyiqi və təşviqedici diplomatiyası dayanır. Ankara tərəfləri sadəcə bir araya gətirmir, prosesi yönəldir və irəlilədir.

Türkiyə – yeni təhlükəsizlik memarı

Rusiyanın NATO ilə bağlı yazılı təminat istəyi və Avropanın təhlükəsizlik arxitekturasında baş verəcək mümkün dəyişikliklər, Ankaranın vasitəçiliyindəki danışıqları postmünaqişə dövrü üçün yeni regional düzənin əsasını qoyacaq bir prosesə çevirir. Artıq təkcə müharibənin dayandırılması deyil, geosiyasi sabitliyin yeni əsaslarının yaradılması müzakirə edilir. Bu isə Türkiyəyə Avropa və Avrasiya arasındakı təhlükəsizlik körpüsü funksiyasını qazandırır.

“Neo-Yalta” modelinin əsas oyunçusu: Ankara

İstanbul görüşü uğurla nəticələnərsə, bu, Türkiyənin yalnız region deyil, qlobal siyasətdə də təsiredici gücə çevrildiyini rəsmiləşdirəcək. Bu proses həm də yeni diplomatik modelin – balanslı, çoxqütblü, iştirakçı vasitəçilik modelinin – Türkiyə tərəfindən tətbiq olunduğunu göstərir. Ankaranın təşəbbüsü ilə qurulan bu platforma müasir dünyanın ehtiyac duyduğu praqmatik və tərəfsiz vasitəçilik nümunəsinə çevrilir.

İstanbul danışıqları bir daha göstərir ki, Türkiyə artıq klassik geosiyasi koordinatlar çərçivəsində “ərəb-İsrail böhranları” tipli regional məsələlərdə deyil, bütün qitələri əhatə edən sistemli böhranlarda açar oyunçudur. Bu status yalnız diplomatik bacarıqla deyil, etimad, çeviklik, tarazlıq və təşəbbüskar güc kimi keyfiyyətlərin sintezilə qazanılıb.

Züriyə Qarayeva
Siyasi elmlər üzrə fəlsəfə doktoru, politoloq