Kanadanı necə ram etməli?

Yaxud Tramp siyasətdə stereotipləri necə pozur?

Trampın ərazilərin əldə edilməsi ilə bağlı fikirləri bu fikri açıq şəkildə ifadə edir: dövlət suverenliyi hər kəsin inanmağa adət etdiyi kimi, formal statusdan daha çox şey deməkdir. Donald Trampın yenidən ABŞ prezidenti seçildikdən sonra dünya siyasətində gördüyü ən çox diqqət çəkən şey Kanadanı ilhaq etmək, Qrenlandiyanı almaq və ya Panamadan onun adını daşıyan məşhur kanalı tələb etmək istəyi ilə bağlı hər kəsi həyəcanlandıran açıqlamalar olub. Bu, artıq hökumətlərin cavab bəyanatlarının, internetdə çoxsaylı zarafatların və hətta düşünülmüş şərhlərin mövzusuna çevrilib.

Əksər müşahidəçilər bu cür “yanaşmaları” ciddi danışıqlara başlamazdan əvvəl həmsöhbətləri emosional olaraq qeyri-sabitləşdirmək cəhdləri kimi qiymətləndirirlər - bu fərziyyə, Trampın fikrincə, Amerikanın enerji resurslarını aktiv şəkildə satın almayan Avropa İttifaqına qarşı iddialarla təsdiqlənir. Bütün bunların içində, əlbəttə ki, geniş ictimaiyyət üçün əyləncə elementi var: hamımıza fövqəldövlətlər arasında yeni mübarizə raundunun ərəfəsində mat qalmadan, bizi təbəssüm etdirən xəbərlər lazımdır. Bunun üçün təbii ki, Trampa xüsusi təşəkkürlər.

Bununla belə, istisna etmək olmaz ki, Trampın ərazilərin əldə edilməsi ilə bağlı fikirləri sadəcə olaraq onun mürəkkəb ideyanı aydın ifadə etmək bacarığını göstərir: dövlət suverenliyi hər kəsin inanmağa adət etdiyi kimi, formal statusdan daha çox şey deməkdir. Müstəqillik hüququ isə beynəlxalq siyasətdə qəbul edilmiş qavrayış norma və modellərindən daha çox şey tələb edir. Üstəlik, dövlətlərin öz hərbi gücü istisna olmaqla, demək olar ki, hər şeyin sadəcə olaraq qurulmuş bir stereotip ola biləcəyi bir dövrdə.

Hələlik Kanada, Qrenlandiya və ya Meksikanı ABŞ-ın bir hissəsi kimi təsəvvür etmək demək olar ki, mümkün deyil. Ancaq yaxın gələcəkdə kifayət qədər ciddi düşünməli olacağımızı da istisna etmək olmaz: bunu təkbaşına təmin edə bilməyən dövlətlər niyə öz suverenliyini qoruyub saxlayır? İndi bunun daha ciddi səbəbləri var. Belə bir oyunu təkcə amerikalılar oynaya bilməz.

Bütün qayda və normaların cəhənnəmə getdiyi bir vaxtda diqqət istər-istəməz dövlətlərin yeganə möhkəm bünövrəsini təşkil edənə - əraziyə yönəlir. Amma ölkələr arasında münasibətlərdə buna nəzarətdən daha konkret bir şey yoxdur. Üstəlik, sərhədlərin toxunulmazlığı, ümumiyyətlə, dünya siyasəti üçün çox yeni ixtiradır. Tarix dərsliklərindən bilirik ki, dövlətlər əsrlər boyu öz aralarında məhz ərazilər uğrunda müharibələr aparıblar. Bu, məntiqlidir - torpaq, onun üzərində yaşayan insanlar kimi, ən vacib resursdur. Müharibə, iqtisadi inkişaf, demoqrafik problemlərin həlli və daha çox şey üçün lazımdır. Ötən əsrin ortalarına qədər bütün silahlı münaqişələr dövlət sərhədlərinin dəyişdirilməsi ilə başa çatdı - bu, faktdır.

Üstəlik, hər bir xalqın dövlətçilik hüququna malik olması ideyası yalnız 20-ci əsrdə dünyada istifadə olunmağa başladı. Bu nəzəri ixtiranın müəllifləri rus bolşevikləri və 1913-1923-cü illərdə ABŞ prezidenti Vudro Vilsondur. Onların niyyətləri bəlli idi: hər iki tərəf böyük Avropa imperiyalarına qarşı vuruşur və onları məhv etməyə çalışırdı. Amerikalılar üçün xalqların qeyd-şərtsiz dövlətçilik hüququ ideyası öz güclərini genişləndirmək üçün bir vasitə idi. Avropada imperiyaların xarabalıqlarından inanılmaz sayda kiçik və zəif ölkələrin meydana çıxması Amerikanın xarici siyasəti üçün güclü rıçaq yaratdı: xalqlarının taleyi üçün məsuliyyət daşımadan öz elitalarını satın almaq imkanı.

ABŞ və Avropa öz təsirlərini saxlamaq üçün dünya siyasətində əsas şeyin ərazi deyil, oyunun qaydalarını müəyyən edəcəklərini, eyni zamanda bu qaydaların olması fikrini yaymağa başladılar. İkinci Dünya Müharibəsindən sonra Avropanın müstəmləkəçi dövlətləri - İngiltərə, Fransa, Almaniya, Hollandiya, Belçika və İspaniya tarixin zibil qutusuna atıldı. Onların keçmiş müstəmləkələri müstəqillik əldə etdilər, lakin əksər hallarda bunu təkbaşına təmin edə bilmədilər və böyük dövlətlərin - SSRİ və ya ABŞ-ın dəstəyinə arxalandılar. Yalnız ən böyüyü - Çin və ya Hindistan - gələcəyi özləri qura bilər. Baxmayaraq ki, onlar həm də SSRİ-dən, sonra isə Qərbdən birbaşa sərmayə şəklində böyük yardım aldılar. Digər halların böyük əksəriyyətində formal müstəqil dövlətlərin taleyini onların özləri müəyyən etmirdi.

Və yalnız indi dünya çoxluğuna çevrilmə prosesi dünyanın yarısını öz qərarlarında az-çox suveren edir. Amerikalıların BMT və digər beynəlxalq təşkilatları getdikcə daha çox sarsıtmasının səbəbi, xüsusən də budur - onlar öz iştirakçılarının səsləri üzərində nəzarəti itirirlər. Hələlik bu nəzarət böyükdür: biz bunu BMT Baş Assambleyasında bəzi səsvermələrin nəticələrindən görürük. Amma getdikcə azalır. Əsas səbəb Qərbin daha zəif dövlətlərin taleyi üçün məsuliyyət daşımadan, onlara “əl nəzarəti” həyata keçirmək imkanlarının zəifləməsidir.

ABŞ və Avropanın resursları böyük olsa da, maddi rifahı tamamilə kənar yardımdan asılı olan bir çox ölkələrin dünya siyasətində olması, müxtəlif formalarda: azad ticarət sazişləri, ümumi iqtisadi zonalar və ya BVF və ya Dünya Bankının dəstək proqramları son dərəcə faydalı idi. Tədricən neoliberal dünya iqtisadiyyatı bu prinsipi zahirən çiçəklənən ölkələrə şamil etdi. Məsələn, büdcəsi tamamilə ABŞ-la xüsusi iqtisadi əlaqələrindən asılı olan Kanadanı göstərmək olar. Əgər ölkə öz gücünə arxalanaraq inkişaf edə bilmirsə, öz dövlət qurumları şəklində bütün “bədən dəstinin” mənası ilə bağlı ağlabatan sual yaranır. Belə şəraitdə hamılıqla tanınan suverenlik onsuz da tamamilə asılı olduqları şəxslərlə sövdələşmək üçün istifadə edilən elitaların əlində alətdən başqa bir şey deyil. Kanadanın tamamilə ABŞ-a tabe olmasına heç kim şübhə etmirdi, lakin onun müstəqilliyi ötən əsrdə yaradılmış rituallar çərçivəsində zəruri hesab olunurdu. Və təbii ki, yerli hakim dairələr tərəfindən icarə haqqının çıxarılması mexanizmi kimi. İndi Trampın mülahizələri bu vəziyyətin ümumi absurdluğunu göstərə bilər: müasir dünyada Kanadanın müstəqilliyindən ABŞ üçün faydalar onun saxlanmasına sərf olunan vəsaitdən daha az olur.

Hamımız etiraf etməliyik ki, dünya hələ oyun qaydalarının hamı üçün ədalətli beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən müəyyən olunduğu istiqamətə doğru getmir. Buna görə də formal olaraq suveren ölkələrin səsi hər il ərazisi və əhalisi şəklində maddi resursdan daha az dəyərli ola bilər. Biz hələ orada “yaşayan” dövlətlərin könüllü razılığı əsasında qlobal qayda və normaların yaradılacağı dövrdən çox uzağıq. Bu, hətta tamamilə yeni beynəlxalq təşkilatların yaradılmasını tələb edə bilər - axı, hətta BMT-ni Qərb ölkələri nisbətən dinc yolla öz soyğunçu maraqlarını təmin etmək üçün alət kimi qurublar.

Yeni, daha ədalətli dünya nizamının qurulması çox onilliklər və böyük səylər tələb edəcəkdir. Yalnız eyni dərəcədə müstəqil və davranışlarına görə məsuliyyət daşıyacaq dövlətlər onu yarada biləcəklər. Buna görə də, hökumətlərin ölkəyə və orada yaşayan insanlara sərəncam vermək hüququna dair maddi sübutlar yaratmağa nə dərəcədə qadir olduğuna dair tələblər istər-istəməz artacaqdır.

Real suverenlik məsələsi gələcəyin beynəlxalq siyasətində ən vacib məsələlərdən birinə çevriləcək. Sadəcə sədaqətini daha yüksək qiymətə satmaq istəyi olan bir atribut kimi tezliklə tamamilə uyğunsuz olacaq. ABŞ-ın gələcək prezidentinin ölkəsinin ən yaxın müttəfiqlərindən birinə münasibətdə bu sualı artıq ən parlaq şəkildə verməsi gülməli və paradoksaldır. Müstəqilliyin formal hüququnun öz maddi ölçüsü var.

V.VƏLİYEV