Rusiya üçün ən böyük təhlükə demoqrafik böhran

Vladimir Putin Rusiyada ilk dəfə hakimiyyətə gələndə ölkə ağır demoqrafik böhranın məngənəsində idi. Onun hakimiyyətinin 25-ci ili, yenidən böyük demoqrafik problemlərin astanasındadır.
Reyting.az xəbər verir ki, bu barədə “Carnegie Politika” yazıb.
Nəşrin təhlilində qeyd olunur:
İlk baxışdan indiki vəziyyət ölkənin 1990-cı illərin sonlarında yaşadığını xatırladır: doğum səviyyəsinin azalması, əhalinin təbii azalması və kişi ölümünün artması. Lakin hazırkı böhranın müəyyən aspektləri onu əvvəlkindən daha təhlükəli edir.
Birincisi, indi ölkə doğum səviyyəsinin daha dərin azalması, əhalinin yaş strukturunun pisləşməsi və müharibənin müxtəlif nəticələri ilə üz-üzədir.
İkincisi, əsas demoqrafik amortizator yoxa çıxır: Rusiyanın 30 il ərzində əhalinin təbii azalmasını kompensasiya edən immiqrantlara müraciəti.
Rusiyada demoqrafik fəlakət hər şeydən əvvəl İkinci Dünya müharibəsindən yaranıb.
Dövlət Statistika Xidməti - “Rosstat”ın məlumatına görə, Rusiya Sovet Federativ Sosialist Respublikası (RSFSR) İkinci Dünya müharibəsi zamanı təkcə doğum səviyyəsinin azalması və ölüm göstəricilərinin artması ucbatından dörd və ondan aşağı yaşda olan 6,9 milyon uşağı itirib. Əsgərlər də daxil olmaqla, 4 yaşından yuxarı daha 12,9 milyon insan həlak olub.
Bu, Rusiyanın yaş strukturunda aydın demoqrafik dalğalara səbəb olub: müharibədən sonra doğum nisbətinin artması 1960-1968-ci illərdə azalma, 1969-1988-ci illərdə artım, 1987-ci ildən 1999-cu ilə qədər kəskin azalma və 2016-cı ilə qədər yeni yüksəlişlə müşayiət edilib.
İndi Rusiya daha bir tənəzzül mərhələsinə qədəm qoyur. 2024-cü ildə 1,22 milyon insan doğulub: 1999-cu ildə qeydə alınan 1,21 milyondan bir qədər çox. Həmin ilin rekordu uzun müddət qalmayacaq: doğumların sayı hər il 3-5 faiz azalacaq və asta artımın yalnız 2029-2030-cu illərdən sonra bərpa olunacağını gözləmək olar.
Hətta bu kritik aşağı səviyyədə sabitləşmək üçün ümumi doğum əmsalı (bir qadına düşən doğumların orta sayı) indiki 1,4 səviyyəsindən 1,7-1,8-ə yüksəlməli və 2030-cu illərin əvvəlindən ortalarına qədər orada qalmalıdır. Ümumi qeyri-sabitlik şəraitində bu, ailə siyasətinə misli görünməmiş xərclər olmadan faktiki olaraq mümkün deyil.
Mövcud demoqrafik böhranla əvvəlki böhran arasındakı əsas fərq ondan ibarətdir ki, sonuncu indi mövcud olmayan bir element: immiqrasiya ilə əhəmiyyətli dərəcədə yumşalıb. Sovet İttifaqının dağılması güclü mərkəzdənqaçma axınını işə salıb, çünki keçmiş sovet respublikalarının rusdilli sakinləri Rusiyaya qayıtmağa başlayıblar. Təkcə 1994-cü ildə Rusiyaya bir milyona yaxın insan köç edib.
Postsovet dövründə (1992-2023) Rusiyada 49,1 milyon insan doğulub, 65,9 milyon nəfər ölüb, nəticədə əhalinin təbii sayı 16,8 milyon nəfər azalıb. Lakin bu təbii azalmanın 73,6 faizi 12,3 milyon immiqrantın gəlişi ilə kompensasiya edilib.
Bu gün həmin kompensasiya mexanizmi işləmir. Ənənəvi olaraq Rusiyaya əmək miqrantlarının ən böyük mənbəyi olan Mərkəzi Asiyadakı insanlar indi digər ölkələrdə və öz ölkələrində alternativ iş imkanlarına malikdirlər, halbuki sürətli inkişaf perspektivləri olmayan Rusiya iqtisadiyyatı getdikcə daha cəlbedicidir. Daxili İşlər Nazirliyinin statistikasına görə, hazırda Rusiyada 3-3,5 milyon qanuni əmək miqrantı var, COVID-19 pandemiyasından əvvəl bu rəqəm təxminən 4,5 milyon, 2012-2013-cü illərdə isə 5-7 milyon idi.
Avropa İttifaqı, Fars körfəzi ölkələri, Türkiyə və Cənubi Koreya da daxil olmaqla, Mərkəzi Asiyadan olan miqrantlar üçün getdikcə daha çox alternativ istiqamətlər açılır. Eyni zamanda, Rusiya cəmiyyətində ksenofobiyanın artması və “Crocus City Hall”dakı terror aktından sonra mərkəzi asiyalıların təqib edilməsi Rusiyanı əmək bazarı kimi getdikcə cəlbedici etmir.
Həqiqətən də Rusiya cazibə mərkəzindən mühacirət mənbəyinə çevrilib. Ukraynanın işğalı və sonrakı səfərbərlik son iyirmi ildə ən böyük əhali axınına səbəb olub və təxminən 650.000 insan xaricə köçüb. Daha da pisi odur ki, bu, əsasən beyin axını idi, çünki gedənlər əsasən gənc, yüksək ixtisaslı mütəxəssislər idi.
O vaxtdan bəri, mühacirətdəki ilk artım azalıb, lakin əhalinin axını daha kiçik miqyasda davam edəcək. Bundan əlavə, daha çox səfərbərlik, repressiyaların artması və ya iqtisadi kəskin pisləşmə halında böyük yeni mühacirət dalğaları üçün potensial qalır. Bütün bunlar indiki demoqrafik böhranı əvvəlkindən daha təhlükəli edir.
Əhalinin təbii azalmasına görə kompensasiya mexanizminin pozulması ilk növbədə əmək bazarı üçün çoxsaylı risklər yaradır. Əsas sektorlarda (tikinti, nəqliyyat, ticarət və kənd təsərrüfatı) kadr çatışmazlığı artıq iqtisadi artımı ləngidir. 2024-cü ilin sonunda Rusiya şirkətlərində təxminən 2,2 milyon işçi çatışmazlığı var idi və şirkətlərin demək olar ki, 70 faizi işçi qüvvəsi çatışmazlığı yaşayırdı. Bu tendensiya daha da güclənəcək.
Vəziyyət ölkənin gələcəyinə demoqrafik təzyiqi ikiqat artıran, xüsusən kişilər arasında uzun müddət davam edən həddindən artıq ölüm göstəriciləri ilə daha da ağırlaşır. 65 və daha yuxarı yaşda olan insanlar hazırda əhalinin 18 faizindən çoxunu təşkil edir (tarixi rekord), bu əsrin ortalarında isə bu rəqəm 24 faizə yüksələcək. Gənc işçilərin axını olmadan qocalmış əhali Rusiyanın pensiya və səhiyyə sistemləri üçün böyük bir yükə çevrilir. Sosial təminat sisteminin çökməsi çox real perspektivdir.
İstər-istəməz Ukraynanın genişmiqyaslı işğalı da öz təsirini göstərib. “Mediazona”, “BBC Rus Xidməti” və “Meduza”nın hesablamalarına görə, 2025-ci il avqustun sonuna olan məlumata görə, müharibədə ən azı 219.000 rus öldürülüb: ilk növbədə, əmək qabiliyyətli və reproduktiv yaşda olan kişilər. Dolayı itkilər daha böyük miqyasdadır: öldürülən hər bir əsgər üçün bir neçəsi ağır yaralanır, onların çoxu əlil olur və işləyə bilmir. Onların normal şəraitdə olduğundan daha qısa ömür sürmə ehtimalı da var.
Psixoloji sarsıntı keçirmiş əsgərlərin cəbhədən kütləvi şəkildə qayıtması alkoqolizm, narkomaniya, məişət zorakılığı və cinayətkarlığın artmasına birbaşa yoldur.
Büdcənin azaldılması və sanksiyalar vəziyyəti daha da gərginləşdirəcək. Səhiyyəyə dövlət investisiyalarının azalması, dərman və avadanlıq çatışmazlığı, innovasiyaların tətbiqində gecikmələr səhiyyənin azalmasına və qarşısı alına bilən ölüm hallarının artmasına səbəb olur. Bu amillərin məcmu təsiri, ehtimal ki, növbəti onillikdə milyonlarla artıq ölüm olacaqdır.
İndiki vəziyyəti əsrin əvvəlindəki vəziyyətlə müqayisə etdikdə daha bir əsas fərq ortaya çıxır. 2000-ci illərdə hakimiyyət böhranın miqyasını tanıdı və rasional demoqrafik siyasət həyata keçirməyə cəhd etdi: onlar daha çox uşaq sahibi olmaq üçün ailələrə ödənişlər tətbiq etdilər, uşaq müavinətlərini artırdılar və digər tədbirlərlə yanaşı, səhiyyə sisteminə investisiyaları artdı.
Hətta daha yaxşı dövrlərdə belə, ÜDM-nin 1 faizindən də az hissəsi ailələrin saxlanmasına sərf olunurdu. İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı (OECD) ölkələrində orta göstərici 2 faizdən, Şimali Avropada və Fransa və Polşa kimi digər ölkələrdə isə 3 faizdən çoxdur.
Rusiyada həm ümumi doğum, həm də doğum nisbətləri artdıqca, səlahiyyətlilər demoqrafik problemin həll olunduğunu bildirməyə başladılar. Amma reallığın çox fərqli olduğu ortaya çıxıb. 2010-cu illərin qismən uğurlarından sonra, Ukraynaya qarşı genişmiqyaslı müharibənin başlaması ilə rasional siyasət öz yerini demoqrafik isteriyaya verdi. Maliyyə vəsaiti müharibə səylərinə yönəldildiyi üçün “LGBT hərəkatı”na və uşaqsızlıq ideologiyasına qarşı qadağalar elan edildi, Sovet uşaqsızlıq vergisinin bərpası ideyası müzakirə olunmağa başladı, abortlara giriş məhdudlaşdırıldı və “demoqrafik xüsusi təyinatlılar” tətbiq edilib. Bu cür tədbirlərin nə dərəcədə etik olması sualını bir kənara qoysaq, demoqrafik baxımdan onlar tamamilə mənasızdır. Rusiyada abortların sayı, hətta hökumətin heç bir qadağası olmasa belə, postsovet dövründə 6 dəfə azalıb. Gələcək məhdudiyyətlər aşağı doğum səviyyəsi problemini həll etməyəcək, əksinə, sosial gərginliyi gücləndirə, hökumətə inamı daha da sarsıda bilər.
Nəhayət, ən narahatedici əlamət hakimiyyətin demoqrafik məlumatları gizlətmək və ya təhrif etmək cəhdləridir. Son siyahıyaalmanın keyfiyyətsizliyi, təhrif olunmuş miqrasiya statistikası və bir çox demoqrafik məlumatların təsnifatı hakimiyyətin vəziyyəti ancaq kağız üzərində dəyişməyə qadir olduğuna sübutdur.
Lakin statistik manipulyasiya əsas problemləri həll etmir. BMT-nin son proqnozuna əsaslanan hesablamalara görə, miqrasiya sıfıra enərsə, 2100-cü ilə qədər Rusiya əhalisi orta ssenaridə 112,2 milyon əvəzinə 90,8 milyon, ən pis ssenaridə isə 74,6 milyon əvəzinə 57,4 milyon ola bilər.
Rusiya Putin dövrünün tam demoqrafik dövrünü dörddə bir əsr əvvəlkindən əsaslı şəkildə daha təhlükəli şəraitdə başa vurur. Rusiyanın gələcək nəsli böyük bir demoqrafik böhranı miras alacaq, potensial immiqrantlar qorxuya düşəcək və kassalar boş olacaq. Bütün bunlar ölkəni geridönməz demoqrafik daralma ilə təhdid edəcək və bunun nəticələri gələcək nəsillər üçün hiss olunacaq.

Y. QACAR