Suriya prezidentləri: türk, fransız, kürd, çərkəz, erməni, ərəb, druz... Çevrilişlər ölkəsi

Adını qədim assuriyalılardan almış Suriyanın son 1000 illik tarixinə baxanda nisbətən ən sakit, təlatümsüz dövr Osmanlı imperiyasının tərkibində olduğu 4 əsrlik dövrdür.

Osmanlı imperiyası Antanta qüvvələrinin basqısı, işğalı nəticəsində süqut etdirilincə, Suriya fransızlara qalıb. Fransızlar Hələbi, Dəməşqi birləşdirərək federasiya halına gətiriblər, ölkənin ilk prezidenti və baş naziri də türk olub – Sübhi bəy Bərəkət əl-Xalidi.

Sonra o, fransızlarla razılaşmadığı üçün istefa verib, yerinə müvəqqəti olaraq Fransua Pyer-Alip adlı fransız gəlib. Bu adam Fransanın digər müstəmləklərində qubernator olub-gəldiyinə görə iki ildən sonra başqa ölkəyə göndərilib, Suriyanın yeni prezident-baş naziri postuna Osmanlı sultanı II Əbdülhəmidin qohumu, çərkəz əsilli Əhməd Nami gəlib.

Burada qısa bir haşiyə: Son yüz ildə Suriyaya rəhbərlik edənlərin arasında türk, fransız, kürd, çərkəz, erməni, druz, ərəb əsilli şəxslər olub.

Əhməd Namini Tacəddin əl-Həsəni əvəz edib, ancaq o, fransızların etimadını itirdiyindən Paris onu dəstəkləməyib və növbəti seçkidə Məhəmməd Əli bəy əl-Abidə uduzub. Əl-Abidin atası Əhməd İzzət paşa zamanında II Əbdülhəmidin müşaviri və məxfi xidmətinin rəisi olub.

Bu dövrdə artıq Suriya Fransanın müstəmləkəsi olmaqdan qurtulub, müstəqillik qazanıb, amma yarımasılı vəziyyətdə qalmaqda davam edib.

Müstəqil Suriyanın ilk prezidenti Haşim əl-Atassi olub. Ancaq o, ölkəsinin müstəqilliyinin kağız üzərində olduğuna etiraz olaraq vəzifəsindən istefa verib. Suriyanın başına Nasuhi Səlim əl-Buxari keçib. O, bu vəzifədə 2 gün qalıb. Onun yerinə gələn Bəhic əl-Xətib isə bu postda 2 il duruş gətirib. Əl-Xətib Fransaya tam loyal olsa da, özü Hitlerin işğalına məruz qalmış Fransanın müdafiə şurasının sədri Şarl de Qoll tərəfindən istefaya göndərilib.

Təsəvvür edin, Fransa özü işğaldadır, Parisdə almanlar hökmranlıq edir, amma fransızlar başqa bir müstəqil ölkənin rəhbərini istefaya verməyə məcbur edirlər.

1941-ci ilin sentyabrında əl-Xətibin yerinə, sonradan 6 dəfə baş nazir olacaq Xalid bəy əl-Əzəm Susiyanın yeni rəhbəri təyin edilir. 5 aydan sonra fransızlar onu da aşırırlar, yerinə köhnə kadrları Tacəddin əl-Həsəni yenidən gətirirlər.

Bu periodda müttəfiq qüvvələr Suriya və Livanı fransızlardan azad edirlər və T.əl-Həsəni əvvəlki müddətində olduğu kimi fransızlara loyal olmaq istəmir, məsafə saxlamaq istəyir, amma 1943 ildə gözlənilmədən vəfat edir və onun yerinə Cəmil əl-Ulşi qoyulur. İki aydan sonra isə onu da Atabəy əl-Əyyubi gəlir.

Atabəy əl-Əyyubi postunu Şükri əl-Kuatlıya verir və o, prezident olduğu müddətdə, 1946-cı ildə xarici qoşunların Suriyadan çıxmasına nail olur və 1948-ci ildə təkrarən prezident seçilir.

Xarici qoşunların Suriyadan çıxması ilə dinc yolla hakimiyyət dəyişikliyi ənənəsinə də son qoyulur. Şükrü əl-Kuatlını özünün baş qərargah rəisi təyin etdiyi kürd əsilli Hüsnü əz-Zaim devirir. 4 ay 15 gündən sonra onu da öz silah yoldaşları devirirlər və Dəməşq yaxınlığında edam edirlər.

Suriyanın rəhbəri postuna gələn Sami əl-Xinnavi 2 gündən sonra vəzifəsini eks-prezident Haşim əl-Atassiyə verir. 1951-ci ildə kürd əsilli general Ədib əş-Şişəkli hərbi çevriliş edir, amma əl-Atassiyə təklif edir ki, prezident vəzifəsində qalsın, sadəcə, dövləti onun göstərişləriylə idarə etsin. Əl-Atassi belə bir varianta razılaşmır, istefaya gedir. Şişəkli Fauzi Selu adlı generalı Suriya prezidenti, baş naziri və ordunun qərargah naziri vəzifəsinə təyin edir, özü isə onun müavini olur, amma hakimiyyəti tam olaraq öz əlində cəmləyir. İki il belə davam edir, 1953-cü ildə Şişəkli Selunu istefaya göndərir və özü prezident olur. Selu Səudiyyə Ərəbistanına qaçır, orada əvvəlcə kral Səudun, sonra onun qardaşı Feysalın müşaviri işləyir.

1954-cü ildə Ədib əş-Şişəkli növbəti hərbi çeviliş nəticəsində devriləndə Selunu Dəməşqdə korrupsiya ittihamı ilə qiyabi şəkildə mühakimə edir, barəsində edam cəzası çıxarırlar.

Hakimiyyətini itirən əl-Şişəkli əvvəlcə Livana, sonra isə Braziliyaya qaçır və 1964-cü il sentyabrın 27-də orada suriyalı druz Navaf Qazaleh tərəfindən öldürülür. Qazaleh Suriyada druzların məskunlaşdığı yaşayış məntəqələrinin bombalanması zamanı həlak olan valideynlərinin qisasını aldığını deyir.

Prezident postuna yenə iki günlüyə Məmun əl-Kuzbari gəlir və hakimiyyəti müvəqqəti olaraq Haşim əl-Atassiyə ötürür. Bu postda 3-cü dəfə oturan əl-Atassi 6 aydan sonra dövlət başçısı postimi daha bir eks-prezidentə - Şükrü əl-Kuatlıya verir.

1958-ci ildə Suriya və Misir birləşərək Birləşmiş Ərəb Respublikası yaradırlar və federasiyanın prezidenti misirli Camal Əbdül Nasir olur. 1961-ci ilin 28 sentyabrında Suriya ordusunun zabitləri Dəməşqdə hakimiyyəti ələ keçirirlər, Nasirin nümayəndəsi marşal Abdel Hakim Ameri həbs edərək Suriyadan qovurlar və Suriyanın BƏR-dən çıxdığını elan edirlər.

Suriyanın başçısı müvəqqəti olaraq yenidən Məmun əl-Kuzbari olur və iki aydan sonra onu daha bir müvəqqəti prezident (İzzət ən-Nuss) əvəz edir. 24 gündən sonra Suriyanın başına Nazim əl-Kudsi keçir və o, bu vəzifədə 2 il qalır. 1963-cü ildə general Luay əl-Atasinin və BƏƏS partiyasının rəhbərliyi ilə növbəti hərbi çevriliş baş verir.

Əl-Atasidən sonra, 1963-cü ildən 1966-cı ilə qədər Suriyanı erməni əsilli Amin əl-Hafiz idarə edir, ancaq onun xristianlığa önəm verməsi dini-millətçi dairələrin xoşuna gəlmir və əl-Hafiz BAAS-ın sol qanadının rəhbəri general Salah Cədid tərəfindən devrilir, ölkədən qaçası olur.

Ancaq Salah Cədid faktiki olaraq ölkəni idarə etsə də, müdafiə naziri postunu Hafiz Əsədə, prezident vəzifəsini isə dostu, BAAS partiyasının daha bir lideri Nurəddin əl-Atassiyə verir. O, keçmiş partiyadaşlarını Mişel Aflyakı, Səlahəddin Bitarı təqib edir, ölkədən qovur.

Suriya prezidentləri: türk Sübhi bəy əl-Xalidi, kürd Şükri əl-Şişəkli, ərəb Camal Əbdül Nasir, erməni Amin əl-Hafiz, druz Hafiz Əsəd

1970-ci ilin noyabrında əl-Atassi general Hafiz Əsəd tərəfindən devrilir və türməyə salınır. 22 ildən sonra səhhəti ilə bağlı onu azad edirlər, Parisə gedir və orada ölür. Səlahəddin Bitar da 1980-ci ildə Parisdə ölür, amma öz əcəli ilə yox, onu liftdən çıxanda başının dalından iki güllə ilə qətlə yetirirlər.

Hafiz Əsəd isə Suriya prezidenti postuna müvəqqəti olaraq Əhməd əl-Xətibi təyin edir, 3 aydan sonra prezident postunu ondan alır və əl-Xətib parlament sədri olur.

Bununla da Suriyada dövlət çevrilişləri və hərbi çevrilişlər erasına uzun müddət son qoyulur. Hafiz Əsəd 1970-ci ildən 2000-ci ilə qədər hakimiyyətdə qalır, onu devirə bilmirlər. Bütün rəqiblərini, hakimiyyətə iddialıları məhv edən H.Əsəd sözün birbaşa mənasında kresloda ölür.

Ondan sonra prezident postunu müvəqqəti olaraq vitse-prezident Əbdül Xalim Xəddam tutur və 37 gündən sonra bu postu Hafiz Əsədin 35 yaşlı oğlu Bəşərə verir.

Bəşər Əsədi isə, məlum olduğu kimi, bu günlərdə devirdilər, bununla da Suriyada 61 ildir hakimiyyətdə olan BAAS partiyasının və 54 illik Əsəd rejiminin ömrü sona çatdı.

Bir sözlə, 100 ildir bu qədim torpaqlarda dinclik, əmin-amanlıq, eləcə də normal dövlət idarəçiliyi, haqq-ədalət yoxdur. Hökumət böhranları, saray çevrilişləri, hərbi qiyamlar, dünənki silahdaşların bir-birinin məhv etməsi, repressiyalar, kütləvi qətliamlar davam edir.

Elə Bəşər Əsədin də silah, zor gücünə, qan-qada ilə devrilməsi hələ son deyil. Bu o deməkdir ki, Suriyada iki-üç ildən bir baş verən dövlət çevrilişləri ənənəsi bərpa olunur. /Musavat.com/