Təhlükəli geyim materialları və sağlamlıq riskləri ARAŞDIRMA

Günümüzdə geyim sənayesində geniş istifadə olunan sintetik materiallar poliester, neylon (naylon), akril, PVC (vinil), spandex və bənzərləri bir sıra sağlamlıq problemləri ilə bağlıdır. Bu materiallar tərkibində adətən kimyəvi maddələr (ftalatlar, bisfenollar, ağırlıq metalları, rezin yumuşaldıcılar və s.) saxlayırlar. Məsələn, poliester, neylon parçalar tər və nəmi saxlayır, dərinin nəfəs almasını azaldır.

Lent.az bu mövzu ilə bağlı araşdırmanı təqdim edir:

Belə sintetik parçalar istiliyi dəridə saxlayaraq kontakt dermatit, qızartı və qaşınmaya səbəb olur. Eyni zamanda, bu parçalar xəmir qatranları (vtisat mühitində) mikrob və göbələk üçün münbit şərait yaradır, nəticədə mikoz infeksiyalar (göbələk, vaginal kandidiasis, bakterial vaginoz və s.) riski artır. PVC/vinil materiallar isə fitalat kimi güclü hormon pozucu maddələr və ağır metallar ehtiva edə bilər. Bu maddələr hormonal sistemin pozulmasına, reproduktiv problemlərə və bəzi xərçəng növlərinin riskinin artmasına gətirib çıxara bilir. Akril (polyakrilonitril) parçalar da kimyəvi polimerlərdir və allergik reaksiyalara, tənəffüs yolları kəskinləşməsinə səbəb ola bilər; yandırıldıqda zəhərli hidrogen sianid qazları ayrılır. Su keçirməyən (PVA/PFAS örtüklü) və oturaq hissə kisəsi olan parçalar uzunömürlü “hələf” kimyəvi PFAS maddələri ilə işlənmiş ola bilər ki, bunlar bağırsaq, qaraciyər funksiyasına, qalxanabənzər vəzi və immun sisteminə mənfi təsir göstərir. Ümumilikdə, sintetik və tikilmə əsasında işlənmiş paltarlar kimyəvi maddə mənbəyi olduğundan dəridən udularaq allergiya, hormonal pozulmalar və xroniki sağlamlıq problemlərinə yol aça bilər.

Sağlamlıq problemləri

Dəri Xəstəlikləri: Sintetik parçalar kontakt dermatit (toxunuşa bağlı ekzema) və qaşınma yarada bilir. Məsələn, araşdırmalar göstərir ki, həssas cildi olan insanların təxminən 70%-də sintetik paltarlara görə səpgilər və qaşınma müşahidə olunur. Eyni səbəbdən atopik ekzema xəstələri sintetik geyimdə daha çox qaşınma və səpgi keçirir. Həddindən artıq tərləmə və parçanın sürtünməsi də sidik kisəsi qaşınması, intertrigo kimi iltihabi problemlərə gətirib çıxara bilər.

Mikrob - Göbələk İnfeksiyaları: Sintetik materiallar nəmi saxladığından cinsi orqan və qabırğa nahiyələri kimi isti-nəm yerlərdə mənfi disbakterioz yarada, bakteriya və göbələk çoxalmasına şərait yaradır. Bu, xüsusilə spandex/poliester idman geyimlərində vaginal kandidiasis, jock itch (qoltuqaltı və göbək altında göbələk), ayak göbələyi (tinea pedis) kimi infeksiyaların riskini xeyli artırır. Məsələn, məşhur məqalədə qeyd olunur ki, sintetik idman geyimləri bakteriyaları saxlayır və nəmli olduqda qaşıntılı göbələk infeksiyaları ilə nəticələnə bilər.

Bakterial İnfeksiyalar: İdman zalında paylaşılmış dəzgah, qoltuqstullar və idman geyimində toplanan Staphylococcus aureus tipli bakteriyalar kifayət qədər yumşaq şərait yaradar. Təzə geyimlərə tez-təzə keçirilməyən və adi məsh çoxaldılmış paltarlar furunkul, follikulit (saç follikulalarının infeksiyası) kimi dəri problemlərinə səbəb olur.

Endokrin/Hormonal Təsirlər: Sintetik geyimlərdəki bəzi kimyəvi maddələr (məs., ftalatlar, bisfenol A və formaldehid) hormon sistemi üçün təhlükəlidir. Tədqiqatlar göstərir ki, alçaq səviyyədə də olsa, ftalatlara məruz qalma reproduktiv problemlər (sperma sayının azalması, qadınlarda menopoz əvvəli simptomlar), hamiləlikdə inkişaf qüsurları və hormonosensitive xərçəng riskinin artması ilə bağlıdır. Məsələn, Cənubi Koreyada aparılmış yoxlamada məşhur təklifçi Shein markasına məxsus bəzi paltar və aksessuarların ftalat səviyyəsi normadan 153-428 dəfə artıq aşkar olunmuşdur; ftalatlar erkək uşaqlarda cinsiyyət problemləri, qaraciyər xəstəlikləri, erkən yetkinlik (daha sonra döş xərçəngi riski) ilə əlaqələndirilir.

Digər Xroniki Risklər: Sintetik liflərin daimi istifadəsi bədənimizdə oksidləşmə stressi və xroniki iltihab səviyyəsini yüksəldə bilər, bu da ürək-damar, nöroloji və xərçəng xəstəliklərinə zəmin yaradır. Əlavə olaraq, polyester və akril mikrofibrilləri nəfəs yollarına daxil olaraq tənəffüs pozulmalarına (astma kimi) səbəb ola bilər. Qısası, sintetik geyimlərdəki kimyəvi qatqılar uzun müddət bədəndə toplanaraq xərçəng, diabet, piylənmə və digər metabolik problemlərlə bağlanır.

İdman geyimləri ilə bağlı əlavə təhlükələr

İdman zamanı geyinilən sintetik geyimlər xüsusi qəzet şəraiti yaradır. Onlar güclü sürtmə və yaşlıq nəticəsində follikulit (saç köklərinin iltihabı), çanaq nahiyəsində qızartı və uşaqlıq yolunda göbələk infeksiyası (atrikidis), həmçinin ağır idmandan sonra bədən sızanaqları ilə (məsələn, beldə “but acne” adlandırılan qırmızı sızanaqlar) nəticələnə bilir. Bundan əlavə, bir araşdırma idman geyimlərində bisfenol A kimi endokrin-disruptor maddələrin yüksək olduğunu tapıb. Xüsusən bəzi brendlərin idman büstçələrinin yuxarı həddən 22 dəfə artıq BPA ehtiva etdiyi aşkar edilib. Bu kimyəvi maddələr eləcə də ürək-damar xərçəngi, piylənmə və diabetlə əlaqələndirilir.

Lisenziyasız və qeyri-qanuni istehsal

Azərbaycanda konkret lisenziyasız təhlükəli geyim fabriki haqqında dəqiq məlumat yoxdur. Lakin qlobal kontekstdə qeyri-rəsmi, “sweatshop” tipli istehsal müəssisələri sintetik geyimləri təhlükəsiz standartlara əməl etmədən istehsal edir. Məsələn, qlobal sürətli moda şirkətlərinin tədarük zəncirində Çində sənədləşmə olmadan fəaliyyət göstərən kiçik sexlərin olduğu və burada təhlükəsizlik qaydalarının pozulduğu vurğulanıb. Bu cür müəssisələrdə qida qalıqları kimi zəhərli kimyəvi boyalar və istehsal qatqıları istifadə oluna bilər. Belə fabriklər qanunla tənzimlənmədikdə, istehsal zamanı istifadə edilən təhlükəli maddələrə nəzarət də mümkün olmur.

Hüquqi məsuliyyət və zəzalar

Azərbaycan qanunvericiliyinə görə, istehlak üçün nəzərdə tutulan geyim məhsulları standartlara və təhlükəsizlik tələblərinə cavab verməlidir. “İstehlakçıların hüquqlarının müdafiəsi haqqında” qanun və “Texniki tənzimləmə” normativləri istehsalçılardan məhsulun təhlükəsizliyinə görə məsuliyyət tələb edir. Uyğun olmayan və təhlükəli məhsulların istehsalı yaşıdları üçün inzibati cərimələrə, lisenziyanın ləğvinə və zərərin təzmininə yol aça bilər. Ağır pozuntular (məs., istehsalın qəsdən sağlamlığa ziyan vurmaq məqsədilə aparılması) Cinayət Məcəlləsinin müvafiq maddələri ilə cəzalandırılır. Məsələn, bədəndə zəhərlənmə, xeyli sağlamlıq ziyanı törətməklə nəticələnmiş istehsal halları zamanı günahkar şəxslər ittiham edilə və həbs cəzası ala bilərlər. Həmçinin, xüsusilə uşaq paltarları üçün sərt tələblər mövcuddur və PVC kimi maddələrdən istifadəyə ciddi məhdudiyyətlər qoyulur; bu tələblərə riayət olunmadıqda sertifikat əldə etmək mümkün olmur.

Təhlükəli geyim materiallarının müqayisəli cədvəli

Poliester, Nylon, Spandex (sintetik liflər) materiallarında dəri nəfəs almır, nəmi qalır və qaşıntı, kontaktdəri yaranır. Tərli şərtlərdə göbələk-bakterial infeksiyalar riski artır. Parçanın tərkibindəki ftalatlar, boya maddələri dəri ilə hoparaq hormonal disbalans və allergiyalar yaratmış olur.

Vinildə phthalate (ftalat) kimi zəhərli yumşaldıcılar və ağır metallar var. Onlar hormonal sistemi pozur, qolluq və qaraciyər xəstəliklərinə, erkən cinsi inkişaf və reproduktiv qüsurlara səbəb ola bilir. PVC məhsullar zamanla ftalat qazı buraxır.

Akril (Polyakrilonitril) Petroldən alınan sintetik iplik; nəfəs alma qabiliyyəti aşağıdır, allergik reaksiya yarada bilər. Yandırıldıqda zəhərli sianid qazı ayrılır. Uzunmüddətli təsiri ilə bağlı dəqiq tədqiqat azdır, lakin polimer inorganik qatqılar xərçəngriskini artıra bilər.

PFAS/PFA örtüklü parçalar - Suyadavamlı geyim, yağışkən geyimlərində, outdoor gödəkçələrdə istifadə olunur. Bu "əbədi kimyəvi maddələr" bədəndə toplanır və immun sisteminə, qaraciyərə, qalxanvari vəziyə, xərçəngə yol aça bilər.

Flame-retardants, Formaldehyde kimi sonluqlar (toxuculuq partlayıcıları) - Hidratant və uşaq paltarlarında istifadə olunarsa toksik olur.

Ümumi sintetik idman geyimləri - Nəmin saxlanması və sıx geyilmə qrim nəticəsində qaşınma (buqaq, bel səpgiləri, folikulit) yarada bilər. Bakteriyaları saxlayaraq pis iy və dəri infeksiyası verir. Tədqiqatlarına görə, sintetik liflərdən buraxılan mikrofibrillər insan toxumasına daxil olaraq tənəffüs və hormonal pozulma riski gətirə bilər.