Təkbaşına dünyanı gəzən və nasistlərlə mübarizə aparan yazıçı səyyah

Bu gün məşhur sloven yazıçı, səyyah, poliqlot Alma Karlinin doğum günüdür.

Kulis.az bu münasibətlə Martina Zoldosun "Calvert Journal"da nəşr edilən yazısı əsasında hazırlanmış materialı təqdim edir.

...1927-ci ilin sonları idi. Alma Karlin ölüm yatağında olan anasından bir neçə məktub almışdı. Bu məktublarda ailə, 38 yaşlı qızlarının yeddi il davam edən dünya səyahətini bitirib evinə qayıtması üçün yalvarırdı. Karlin səyahəti zamanı Peruda təcavüzə məruz qalmış, Panamada isə onu qəsdən zəhərləməyə cəhd etmişdilər. ABŞ-da alçaldılmış, Tayvanda polis tərəfindən dindirilib, Yaponiyada qarşılıqsız bir sevgi yaşamışdı. Sakit okean adalarında isə yoxsulluğa qarşı mübarizə aparmışdı. Karlin anasının son arzusuna əməl etdi. O, ağrılar içində idi, depressiyaya düşmüşdü. Qızdırma və dizenteriyadan əziyyət çəkirdi, vəziyyəti ağır olsa da, fiziki və ruhi halına məhəl qoymadan Avropaya, bu günkü Sloveniyanın ərazisində yerləşən doğma şəhəri Celjeyə qayıtmaq üçün Kəraçidə bir gəmiyə mindi.

Lakin bu “acı son” əslində onun üçün yeni bir başlanğıcın qapısını açdı. Səyahətləri zamanı və ondan sonra Karlin çoxlu bədii və bədii olmayan əsərlər yazıb nəşr etdirmişdi. Bunun sayəsində Avropaya həm çox satılan yazıçı, həm də etnoqraf kimi döndü. "The New York Times" da daxil olmaqla bir çox qəzetlər onu, dünyanı heç bir xarici maliyyə dəstəyi olmadan təkbaşına gəzən ilk qadın kimi təqdim etdilər. Vyana, Berlin, London və Paris kimi şəhərlərdə verdiyi mühazirələr böyük maraq doğurdu, oxucular ona heyranlıqlarını ifadə edən məktublar göndərirdilər. Onun populyarlığı o qədər artdı ki, hətta pərəstişkar klubları belə yarandı.

Lakin uğuru çox çəkmədi - Almaniyada nasionalsosializmin yüksəlişi ilə şöhrəti azalmağa başladı. Hitler rejiminin amansız tənqidçisi olan Karlin bütün enerjisini rejimə qarşı mübarizəyə və siyasi qaçaqlara yardım göstərməyə yönəltdi. Bu qaçaqların bir çoxu onun evində sığınacaq tapmışdı. Nasislər Yuqoslaviyanı işğal etdikdə Karlin dərhal həbs olundu. Berlinli nüfuzlu dostlarının səyi ilə azad edilsə də, o, müharibənin dəhşətlərindən heç vaxt tam qurtula bilmədi. 1950-ci ildə vərəm və xərçəngdən, yoxsulluq içində vəfat etdi.

Alma Karlin 1889-cu ilin oktyabrında Celje şəhərində, yaşlı bir hərbçi və alman dili müəlliməsinin ailəsində doğulmuşdu. Valideynləri nə onu arzulamış, nə də övlad sahibi olmağı planlaşdırmışdılar. Atası, Avstriya-Macarıstan ordusunun zabiti, qızını sərt hərbi intizamla böyüdürdü; anası isə daim onun fiziki “qüsurlarını” vurğulayırdı. Karlin sol gözü sallanmış vəziyyətdə doğulmuşdu və sonradan bir az qabarıq çiyinə sahib olduğu müəyyənləşdirilmişdi. Bu “kəşf” onun 13 yaşında saatlarla “işgəncə alətləri” adlandırdığı ortopedik dəstək qurğularına bağlanmasına səbəb olmuşdu. Kiçik burjua məhdudiyyətləri ilə dolu bu çətin uşaqlıq dövrü, onu - hər nə qədər melanxolik və inadkar olsa da, dərin bilik və səyahət ehtirası ilə alışan, müstəqil bir qadına çevirdi.

Karlin azadlığını 1908-ci ildə, 18 yaşında qazandı. Anasının etirazına baxmayaraq xarici dillər öyrənmək üçün Londona getdi. İngilis, ispan, italyan, fransız, rus, dan, fin və isveç dillərini öyrənərək on dildən ibarət və sonralar sadiq yol yoldaşına çevriləcək bir lüğət tərtib etdi.

Londonda tərcümə və dil dərsləri verməklə dolanırdı. Orada çinli tələbə Xu Yonq Lun ilə tanış oldu və ona ingilis dili dərsi verirdi. Onların arasında dərin bir hissi və ya fiziki bağlılıq olmasa da, Karlin evlənməyi qəbul etdi. O, bu nişanı həyatına mənalar qatmaq və planlaşdırdığı intihar cəhdindən qurtulmaq üçün bir fürsət kimi görürdü. Bir neçə aydan sonra nişanı pozdu, lakin bu təcrübə onun ilk romanı “Mənim kiçik çinlim”("My Little Chinese) üçün əsas mövzuya çevrildi.

Karlinin Londondakı həyatı 1914-cü ildə Birinci Dünya müharibəsinin başlanması ilə yarımçıq qaldı. Artıq o, düşmən dövlət – Avstriya-Macarıstan imperiyasının vətəndaşı olduğuna görə Britaniyada istənməyən şəxs sayılırdı. Daim nəzarət altında idi, gəliri də azaldılmışdı. Bütün bunlara tab gətirə bilməyəcəyini hiss edərək neytral ölkə olan Norveçə getdi. Orada həyatını dəyişdirəcək iki nəticəyə gəldi: birincisi, yazmağın onun həyati vəzifəsi olduğunu dərk etdi; ikincisi isə, müharibə bitər-bitməz “dünyaya açılmaq” qərarına gəldi.

1918-ci ildə Celjeyə qayıtdı və orada xarici dil kursu açdı. Bir il sonra isə Cənubi Amerikaya səyahət etmək üçün kifayət qədər pul toplaya bildi. Əlində çamadanı, lüğəti və daktilosu ilə o, Peru, Panama, ABŞ, Havay, Yaponiya, Koreya, Çin, Tayvan, Avstraliya, Yeni Zelandiya, Fiji, Yeni Kaledoniya, Solomon Adaları, Papua Yeni Qvineya, İndoneziya, Malayziya, Tayland, Myanma və Hindistana qədər uzanan bir macəraya çıxdı.

Karlinin macəraları evə qayıtdıqdan sonra da bitmədi. O, səyahət təəssüratlarını iki hissədən ibarət əsərə çevirdi. Dünya səyahətini təsvir edən bu iki səyahətnamə ona arzuladığı uğur və şöhrəti qazandırdı. İlk kitabı “Tənha səyahət” 1929-cu ildə nəşr olundu və Amerikaya, Uzaq Şərqə və Avstraliyaya səfərlərini əhatə edirdi. Növbəti il isə "Cənub dənizinin sehri" adlı əsəri çıxdı və bu kitabda o, Sakit okean adalarındakı təcrübələrini qələmə aldı. Hər iki kitab qısa müddətdə yenidən çap olundu.

Alman Müstəmləkə Cəmiyyəti bu iki kitabı “dönəmin ən macərapərəst səyahət gündəliyi” adlandırdı: “Alma Karlin yeni torpaqlar kəşf etməmiş ola bilər, lakin onun dünya səyahətindəki gündəlik macəraları bir çox ekspedisiya hesabatlarından daha maraqlı və həyəcanvericidir”.

Sonrakı illərdə Karlin 20-dən çox beynəlxalq qəzet və jurnal üçün 40-dan artıq müstəqil əsər və saysız-hesabsız məqalə yazdı. Səyahətnamələrini bitki və insan rəsmləri, daha sonra isə öz fotoşəkilləri ilə bəzəmişdi.

Karlinin səyahət gündəliklərini bənzərsiz və məşhur edən əsas cəhət, dünyanın ən ucqar yerlərində tək bir qadın kimi qarşılaşdığı çətinlikləri, təhlükələri və uğursuzluqları səmimi şəkildə təsvir etməsi idi. O, ustalığını və dözümlülüyünü göstərən saysız detallar yazmışdı. Məsələn, bir mərasim zamanı onu öldürmək istəyən Vutunq qəbiləsindən təsadüfən qaçmağı bacarmışdı. Çinli ev sahibinin atası vəfat etmişdi və bu hadisə ona yerli xalqın ölüm mərasimləri haqqında real təsəvvür yaratmışdı.

Bütün bunlara əlavə olaraq, Karlin malyariya xəstəliyinin müxtəlif əlamətləri ilə mübarizə aparırdı, bu isə onda dərin depressiyaya səbəb olmuşdu. Berlinin "Das Echo" qəzeti yazırdı: “Böyük tədqiqatçıların kəşf ekspedisiyaları, Karlinin səyahəti ilə müqayisədə asudə bir gəzintidir”.

Zaman-zaman dəhşətli hadisələr yaşasa da, onun hekayələri canlı dialoqlar və incə yumorla balanslaşdırılmışdı. Doğma yurdunda daim cəmiyyətin “normalarına uymadığı” üçün tənqid edilən Karlin tez-tez qadının yad mədəniyyətlərdəki rolu və qadın-kişi münasibətləri barədə düşünürdü.

Zamanının digər ağdərili qadın səyyahlarından fərqli olaraq, o, heç bir zəngin və ya nüfuzlu himayədardan dəstək almamışdı. Buna görə də, o dövrdə az tədqiq edilmiş mövzulara yönəldi — din, qədim mədəniyyətlərin mistisizmi, xurafat, sehr, okkultizm və cadugərlik. Çoxsaylı şaman və cadugərlərlə tanış olması ona bu mövzular barədə nadir bilgilər qazandırdı. Əsərlərinin çoxu etnoqrafik və antropoloji cəhətdən dəqiqliklə yazılmışdı. Polineziya, Melaneziya və Mikroneziya xalqları arasında yayılmış inanclar və mərasimlər haqqında yazdığı "Cənub dənizinin mistisizmi" buna parlaq nümunədir.

Bu səbəbdən, otuz yaşlarının ortalarında daha da dərin mənəviyyata yönəlməsi təəccüblü deyildi. O, dostu Tea Şreiber Qamelinə yazdığı məktubda deyirdi: “Dünyada etdiyim bu axmaq səyahətdən qurtulmaq istəyirəm. Mən həmişə mistik şeylər haqqında yazmaq istəmişəm”.

Nəhayət, bu arzusunu gerçəkləşdirdi. "Isolanthis" (1936), "Angel on Earth" (1936) və "Blue Moon" (1938) kimi sonrakı əsərlərində buddizm və teosofiyanın insan ruhunun birliyi, ölümsüzlüyü və dünyəvi varlığın zəncirlərindən qurtuluşla bağlı təlimlərini izah etdi. Oxucularını xeyir, hikmət və həqiqət axtarmağa təşviq edirdi.

Karlin nəşr olunmamış "Mən necə insan oldum" adlı avtobioqrafiyasında yazırdı: “Dünyanı gəzə bilməyən insanlar üçün onun bütün gözəlliyini kəşf etmək istəyirdim. Mən başqa yarımkürələrin sehrinə qapılacaq və millətim üçün yad düşüncə və şüurun daşıyıcısı olacaqdım”.

Karlin üçün səyahətlər sadəcə macəra deyildi — o, digər mədəniyyətlər haqqında yazmaqla dünya xalqları arasında sülh və qarşılıqlı hörməti təşviq etməyə çalışırdı.