Total müdafiə: Kiçik və neytral İsveç necə belə böyük silah istehsalı qurdu?

"Onlardan 60 mindən çox hazırlanıb, 84 ölkənin ordusunun silahlanmasına daxil edilib və demək olar ki, bütün müharibə meydanlarında – İkinci dünya müharibəsindən tutmuş müasir Rusiya–Ukrayna müharibəsinədək istifadə olunub”.

Qaynarinfo "mezha.media”nın mövzu üzrə araşdırma yazısını təqdim edir.

Tanış olun – Bofors 40 mm, öz dövrünün simvoluna çevrilmiş əfsanəvi zenit qurğusu. Onun hazırlanmasına hələ 1928-ci ildə başlanılıb və təxminən bir əsr sonra onun "varisi” – Bofors L70 bu gün Ukrayna səmasını qoruyur.

Başqa bir nümunə – CV90 yaxud Stridsfordon 90, NATO standartına uyğun hazırlanmış ilk piyadaların döyüş maşınlarından biri, 2023-cü ildə Ukraynada göründü. Bu 38 tonluq texnika müdafiə səviyyəsinə görə rəqiblərini geridə qoyur, xüsusilə sovet analoqları ilə müqayisədə.

Bu iki silah sistemini birləşdirən vətənləri var – İsveç. Ölkə çox vaxt hərbi güclə deyil, əksinə sülh, neytrallıq və sosial dövlət modeli ilə assosiasiya olunur.

Amma paradoks ondadır ki, məhz neytrallıq siyasəti İsveçi dünyanın ən effektiv müdafiə sənaye komplekslərindən birini qurmağa məcbur edib. 2023-cü ildən etibarən bu kompleks NATO-nun imkanlarını əhəmiyyətli dərəcədə artırdı, ölkənin illik silah ixracı isə 3 milyard ABŞ dollarına çatdı.

Bu, resursları məhdud, lakin neytrallığı müdafiə zərurətinə çevirən və bunun əsasında güclü hərbi-sənaye potensialı yaradan kiçik bir dövlətin hekayəsidir. Ukrayna üçünsə bu təcrübə qiymətsiz dərs ola bilər.

Total müdafiə

İsveçin müasir hərbi-sənaye tarixi XVII əsrdən başlayır. Zəngin dəmir filizi yataqları və saysız meşələr metallurgiya və maşınqayırmanın inkişafına zəmin yaratdı.

Beləcə, ilk silah istehsalçıları – Husqvarna fabriki və dövlət müəssisəsi Carl Gustafs Stads Gevärsfaktori meydana gəldi. Onların tüfəngləri tezliklə xaricdə də tələb olundu.

Baxmayaraq ki, ölkə yüzillər boyu neytral idi, Birinci dünya müharibəsi İsveçə ağır zərbə vurdu. Britaniya blokadası və daxili siyasi gərginlik ciddi sosial-iqtisadi böhran yaratdı.

Müharibədən sonra İsveç iqtisadiyyatı bərpa etdi, polad, ağac, kağız və sənaye mallarına artan qlobal tələbi uğurla dəyərləndirdi. Amma 1921–1922-ci illərin böhranı və ABŞ-dakı Böyük depressiya istehsal və ixracata sarsıdıcı təsir göstərdi.

1930-cu illərdə ölkənin gələcəyini həmişəlik müəyyənləşdirən iki qərar qəbul olundu. Birincisi – folkhemmet ("xalq evi”) konsepsiyası idi. O, bazar iqtisadiyyatını güclü sosial dövlətlə birləşdirərək məşhur "isveç modeli”nin əsasını qoydu.

İkincisi – Totalförsvaret ("total müdafiə”) ideyası qəbul edildi. Onun prinsipi sadə və sərt idi: neytrallıq yalnız o halda mümkündür ki, ölkə onu müdafiə edə bilsin.

Bu konsepsiya yalnız ordunu, donanmanı və aviasiyanı deyil, bütün cəmiyyəti əhatə edirdi. Kişilər hərbi xidmətə çağırılır və səfərbər olunurdu, qadınlar səhiyyə, idarəçilik və logistika sahələrinə cəlb edilirdi. Şəhərlərdə sığınacaqlar və hökumət bunkerləri tikilir, yanacaq, ərzaq və sursat ehtiyatları yaradılırdı. Zavodlar elə layihələndirilirdi ki, təhlükə anında dərhal hərbi istehsala keçə bilsinlər.

Amma Totalförsvaret təkcə strategiya deyildi – həm də psixoloji layihə idi. Hər bir vətəndaş anlayırdı ki, neytrallıq verilmiş rahatlıq deyil, gündəlik zəhmət və vətəni müdafiə etməyə hazır olmaq deməkdir.

Sənaye və innovasiyaların yüzilliyi

İsrailin hərbi-sənaye kompleksi sıfırdan qurulmuşdusa, İsveçinki əsrlik ənənələrə söykənirdi. Bofors və Carl Gustafs Stads Gevärsfaktori kimi şirkətlər uzun müddət mövcud olmuş və güclü sənaye bazası yaratmışdılar.

"Total müdafiə” konsepsiyasının məntiqi davamı olaraq, ölkə öz müdafiə sənayesini müstəqillik və özünütəmin prinsipləri üzərində inkişaf etdirdi.

Beləcə, Bofors L60 zenit topu yarandı – dünyanın ən uğurlu silahlarından biri. O qədər effektiv idi ki, İkinci dünya müharibəsində hər iki tərəf ondan istifadə edirdi.

1937-ci ildə isə əsl sıçrayış baş verdi – İsveç öz aviasiya sənayesini yaratmaq qərarı aldı. Beləcə, SAAB (Svenska Aeroplan Aktiebolaget) doğuldu. Çox keçmədən Saab 17 bombardmançısı, ardınca Saab 18 və inqilabi Saab 21 yaradıldı. O, tarixin ilk katapult oturacaqlı təyyarələrindən biri idi.

Soyuq müharibə dövründə İsveç Saab 29 Tunnan ("uçan barel”), Saab Draken və Saab Viggen kimi dövrünün ən qabaqcıl təyyarələrini təqdim etdi. Viggen hətta ABŞ-ın ən sürətli kəşfiyyat təyyarəsi SR-71 Blackbird-i beş dəfə tutub müşayiət etməklə aviasiya tarixində iz qoydu.

SAAB-ın uğurunun açarı dövlət–elm–sənaye sinerjisi, yəni "üçlü spiral” modeli idi. Dövlət strateji hədəflər qoyur, alimlər innovasiya yaradır, sənaye isə tezliklə onları həyata keçirirdi.

Qara səhifələr və dönüş

Soyuq müharibədən sonra, 1991-ci ildən İsveç "total müdafiə” prinsipini zəiflətdi, ordunu və hərbi büdcəni ixtisar etdi. Bu, sənayeyə də ağır təsir göstərdi.

Skandallar da baş verdi. 1980-ci illərdə Bofors-un Hindistanla qalmaqallı müqaviləsi, 2012-ci ildə isə Project Simoom adlı gizli Səudiyyə Ərəbistanı layihəsi ölkədə siyasi böhran yaratdı.

2018-ci ildən "demokratik kriteriya” tətbiq edildi – İsveç yalnız insan hüquqlarına hörmət edən ölkələrə silah sata bilərdi. Amma reallıqda istisnalar qalmaqda idi – məsələn, Səudiyyə ilə köhnə müqavilələr davam etdirilirdi.

Bununla yanaşı, SAAB qlobal bazarda Gripen qırıcıları ilə rəqabət aparmaq üçün yeni üsullar tapdı – texnologiya transferi, lizinq, lokal istehsal. Amma mühərriklərin ABŞ-dan idxalı ölkəni siyasi asılılıqda saxladı.

Kökə qayıdış və NATO

2014-cü ildən – Krımın ilhaqı və Rusiyanın aqressiyasından sonra İsveç "total müdafiə” konsepsiyasına qayıtdı. Yenidən hərbi çağırış bərpa edildi, strateji ehtiyatlar yaradıldı.

2022-ci ildən – Rusiyanın Ukraynaya tammiqyaslı işğalından sonra İsveç hərbi büdcəsini ÜDM-in 2,7%-nə çatdırdı və NATO-ya üzv oldu. Bu, iki əsrlik neytrallığın sonu idi.

Ölkə həm hərbi, həm də mülki müdafiə sahələrinə milyardlarla vəsait yatırır, innovasiyaları dəstəkləyir, ixracı artırır. 2024-cü ildə silah ixracı 2,9 milyard dollara çatdı.

İsveç Ukrayna ilə əməkdaşlığa da hazırdır – CV90 istehsalı, Ukrayna zavodlarından silah alınması və hətta gələcəkdə Gripen qırıcıları üzərində ortaq layihələr gündəmdədir.

Sonda belə bir nəticə yaranır: İsveç neytrallıqdan kollektiv müdafiəyə keçid edərək, əsrlik təcrübəsini müasir təhlükəsizlik tələbləri ilə birləşdirir. Ola bilsin ki, yaxın illərdə Ukrayna ilə İsveç yalnız döyüş meydanında deyil, qlobal silah bazarında da bir-birini gücləndirəcək.

Alpər