Türkiyə Azərbaycan Ermənistan: uğurlu sabaha doğru

İrəvan onun üçün yeni fürsətlərin yaranmasının fərqindədir

Cənubi Qafqazda son illər müşahidə olunan diplomatik dinamika, xüsusilə də Türkiyə, Azərbaycan və Ermənistan arasında baş verən dialoqlar və mümkün razılaşmalar regionun gələcəyi üçün yeni perspektivlər vəd edir. Geosiyasi gərginliklərə baxmayaraq Zəngəzur dəhlizi ətrafında formalaşan əməkdaşlıq potensialı İrəvanın regional inteqrasiyaya açıq mövqe sərgiləməsi ilə daha real xarakter almaqdadır.

İrəvan üçün yeni geoiqtisadi perspektiv son zamanlar bölgədə dəyişən güc balansı və diplomatik əlaqələrin istiləşməsi fonunda daha aydın görünür. Uzun illər boyu təcrid vəziyyətində qalan Ermənistan indi tədricən vəziyyətdən çıxmaq üçün real fürsətlərlə üz-üzədir. Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğanın Ermənistanın regional layihələrdə, xüsusilə Zəngəzur dəhlizində iştirak etməyə hazır olduğunu vurğulaması bu ölkənin yeni geosiyasi reallıqlara uyğunlaşmaq iradəsini nümayiş etdirir. Qeyd etməliyik ki, Ermənistan üçün bu fürsət sistemli şəkildə dəyişən regional iqtisadi nizamın bir parçasına çevrilmək imkanı deməkdir. İrəvan bu prosesdə ağıllı və praqmatik mövqe sərgiləsə, Zəngəzur dəhlizi onun üçün iqtisadi fürsət pəncərəsinə çevrilə bilər. Yəni, İrəvan öz sərhədlərindən keçəcək bu dəhlizə müqavimət göstərmək əvəzinə, onu milli iqtisadiyyatının canlandırılması üçün bir vasitə kimi qəbul etməlidir. Nəqliyyat və logistika baxımından Ermənistanın coğrafi mövqeyi buna uyğundur. O, Qara dəniz hövzəsi, Xəzər regionu və Fars körfəzi arasında yerləşən körpü rolunu oynaya bilər. Bütün bunlar isə Ermənistanın indiyədək istifadə olunmamış potensialını açmaq üçün ciddi şansdır.

Kommunikasiya xətlərinin bərpası – xüsusilə, dəmir yolları və enerji infrastrukturu Ermənistanın uzunmüddətli enerji təhlükəsizliyi üçün də strateji addım olacaq. Regional enerji axınlarında iştirak etmək İran və Rusiya kimi ənənəvi tədarükçülərdən asılılığı azalda, diversifikasiya prosesinə töhfə verə bilər. Azərbaycan qazının və ya türkmən qazının Ermənistana və ya Ermənistan ərazisindən keçərək üçüncü ölkələrə nəqli bu ölkənin regional enerji bazarının bir parçasına çevrilməsini təmin edə bilər.

Ermənistan–Türkiyə sərhədinin açılması isə həm də iqtisadi həyatın yenidən canlanması üçün real zəmin yaradılması deməkdir. İki ölkə arasında ticarət, sənaye əməkdaşlığı, turizm və infrastruktur layihələri geniş vüsət ala bilər. Ermənistanın daxili bazarının kiçik olması uzun illər onun inkişafına əngəl törədirdi. İndi isə açıq sərhədlər və aktiv tranzit funksiyası bu məhdudiyyəti aradan qaldıracaq. Üstəlik, Ermənistanın Avrasiya ilə Avropa arasında yerləşməsi ona geostrateji əhəmiyyət qazandırır. Məhz bu mövqe düzgün siyasətlə gücə çevrilə bilər. Ermənistan həm də özünü regionlararası iqtisadi əməkdaşlıq platforması kimi təqdim etməyi bacarmalıdır. Elə bu baxımdan da Zəngəzur dəhlizi ətrafında formalaşan əməkdaşlıq ruhu Ermənistanın həm regional, həm də qlobal logistika şəbəkələrinə inteqrasiyasına təkan verə bilər. Qafqazın yeni iqtisadi konturlarında yer almaq üçün, bu, İrəvan üçün yaranan nadir tarixi fürsətdir.

***

Zəngəzur dəhlizi ətrafında yaranan diskursu yalnız geoiqtisadi və enerji logistikası kontekstində qiymətləndirmək kifayət deyil. Dəhliz, eyni zamanda, Cənubi Qafqazda uzunmüddətli sülhə və dayanıqlı əməkdaşlığa gedən yol kimi də dəyərləndirilməlidir. Bölgədə onilliklər boyu davam edən münaqişələr, blokadalar və etimadsızlıq mühiti məhz bu tip inteqrativ layihələr vasitəsilə aradan qaldırıla bilər.

Azərbaycan və Türkiyənin Zəngəzur dəhlizini sülh və rifaha aparan regional inteqrasiyanın mühüm tərkib hissəsi kimi təqdim etmələri əhəmiyyətlidir. Mövcud yanaşma Ermənistan üçün də ciddi fürsətlər yaradır. Dəhliz, eyni zamanda, siyasi divarların sökülməsi, uzun illər düşmən kimi təqdim olunan tərəflər arasında qarşılıqlı asılılığın formalaşması deməkdir.

Məhz bu kontekstdə də Ermənistanın dəhlizə qoşulması onun iqtisadiyyatını regionun dinamik bazarları ilə birləşdirməklə yanaşı, daxili siyasi sabitlik və sosial-iqtisadi inkişaf üçün zəmin yarada bilər. Çünki iqtisadi fayda və əməkdaşlıq imkanları artdıqca, sülhün cəmiyyətlər arasında qəbul olunma dərəcəsi də yüksəlir. Elə bu səbəbdən dəhliz həm də ictimai şüurun transformasiyası üçün simvolik əhəmiyyət daşıyır.

Dəhliz üzərində qarşılıqlı nəzarət və şəffaf koordinasiya mexanizmlərinin qurulması isə tərəflər arasında etimadın yaranmasına xidmət edərdi. Layihədə Rusiya, İran və digər qonşu ölkələrin maraqları ilə toqquşmadan irəliləmək də vacibdir. Zəngəzur dəhlizinin geosiyasi rəqabət vasitəsi deyil, çoxtərəfli əməkdaşlıq platforması kimi təqdim olunması onun uğurlu gələcəyini təmin edə bilər.

Təcrübə göstərir ki, kommunikasiya xətləri açıldıqda insanlar bir-birini daha yaxından tanıyır, ticarət sərhədləri yumşaldır, qarşılıqlı ehtiyaclar dialoqa səbəb olur. Məhz bu səbəbdən Zəngəzur dəhlizinə birləşdirici, transformativ layihə kimi baxılması daha doğrudur. Ermənistan bu layihəyə konstruktiv yanaşsa, onun nəticələri ölkənin gələcək siyasi və iqtisadi kursunu dəyişmək gücündədir.

***

Ankara, Bakı və İrəvan arasında formalaşan yeni üçtərəfli əməkdaşlıq mexanizmi Cənubi Qafqazda status-kvonun dəyişməsinə xidmət edən “tutarlı balans” yanaşmasıdır. Bu modeldə hər üç payçı – Türkiyə, Azərbaycan və Ermənistan – öz strateji maraqlarını bölüşərək qarşılıqlı faydanı maksimum dərəcədə artırmaq üçün elastik üçbucaq çərçivəsi qururlar. Belə bir yanaşma ənənəvi çoxrəngli rıçaqlardan uzaqlaşaraq, konkret infrastruktur və ticarət layihələri ətrafında dəqiq və koordinasiyalı addımların atılmasını təmin edir.

Zəngəzur dəhlizinin reallaşması və Ermənistanın bu layihəyə qoşulmaq niyyəti yeni diplomatik alət hesab olunan “yumşaq güc” strategiyasının da inkişafına stimul verə bilər. İqtisadi inteqrasiya çərçivəsində formalaşdırılacaq və gələcəkdə açılacaq sənaye parkları, logistika mərkəzləri və investisiya zonaları təkcə yük daşımalarına deyil, həm də regionda müasir texnologiya, dizayn və keyfiyyət standartlarını yaymağa xidmət edəcək.

Üçtərəfli əməkdaşlıq həm də elastik bir “regional inteqrasiya” modelidir: sərhədləri yumşaldır, institusional çərçivələri genişləndirir və problem həllini çoxpartiyalı, çoxtərəfli platformalara – enerji, nəqliyyat, ticarət, təhlükəsizlik üzrə vahid strukturlara – daşıyır. Bunun sayəsində Cənubi Qafqaz Avrasiya və Avropa arasında bağlayıcı körpüyə çevrilir.

Beləliklə, Ankara–Bakı–İrəvan üçbucağı Cənubi Qafqaz üçün prioritetləri – iqtisadi inteqrasiya, sülh və təhlükəsizlik – harmoniya daxilində tənzimləyən elastik, lakin təsirli bir regional model kimi formalaşa bilər. Yanaşma sınaqdan çıxdıqca regionun digər qonşu dövlətləri də – məsələn, Gürcüstan və Mərkəzi Asiya ölkələri – öz yeri və rolu barədə konstruktiv dialoqa qoşula bilər.

Son olaraq qeyd etmək istərdik ki, proseslər düzgün yönləndirilərsə, Cənubi Qafqazda uzunmüddətli barış və sabitlik yeni reallığa çevrilə bilər.

Şəbnəm ZEYNALOVA,
XQ-nin siyasi analitiki, siyasi elmlər üzrə fəlsəfə doktoru