Yaranması müşkülə düşən Avropa ordusu İttifaq ABŞ ilə müttəfiqliyi itirə bilər ANALİZ

Sovetlərin dağılması ilə bir sıra beynəlxalq təşkilatların, hakimiyyətlərin, hətta dövlətlərin belə istifadə müddəti başa çatıb. Məsələn, NATO vaxtı ilə SSRİ-nin Şərqi Avropa ölkələrinə hərbi müdaxiləsinin qarşısını almaq məqsədilə yaranmışdı. Belə örnəklərin sayı çoxdur.

Son illər Avropa İttifaqı ilə ABŞ arasında müəyyən fikir ayrılıqları Alyansın gələcəyilə bağlı bədbin proqnozların verilməsinə səbəb olub.

Rusiyanın Ukrayna ərazisinin bir hissəsini işğal etməsi, Vaşinqtonun atəşkəslə bağlı danışıqlar aparmasına baxmayaraq, müharibənin davam etməsi qitənin təhlükəsizliyi məsələsini yenidən aktuallaşdırıb. Sanki Avropa İttifaqı dərin yuxudan qəfil oyanıb. Məlum olub ki, onun təhlükəsizliyi ABŞ-nin nəzarəti altındadır. Habelə Aİ Ştatların yedəyinə çevrilib.

Elə Ukrayna uğrunda savaşa qurumun liderləri Almaniya və Fransanın ləng qoşulması, İranın nüvə proqramına fərqli münasibət, Rusiya ilə əməkdaşlıq, Çinlə razılaşmalar və başqaları tərəflərin fikir ayrılıqları olan məsələlərdəndir.

Rusiya və Ukrayna arasında ABŞ-nin vasitəçiliyində Avropa İttifaqı kənarda qalıb. O, danışıqlar prosesində demək olar görünmür. Yaxud aprelin 12-də ABŞ-İran görüşündən az qala İttifaqın xəbərsiz olması tərəflər arasında ziddiyyətli məqamlardandır. Qeyd edək ki, Ştatlarla İslam Respublikası arasında keçirilən ikinci görüş ərəfəsində Avropa İttifaqı xarici işlər nazirləri İranın yeddi vətəndaşına və zindana məsul olan iki şəxsinə sanksiya tətbiq edib.

Bəllidir ki, NATO ABŞ-nin nəzarəti altında olan hərbi-siyasi blokdur, ona görə də Avropa ordusunun yaradılması vacibdir.

Son aylar Aİ-yə üzv ölkələrin Ukraynaya qoşun yeritməsi məsələsi daha çox müzakirə olunur. Güman edilir ki, İttifaqın bu ölkəyə mümkün qoşun yeritməsi Avropa ordusunun yaradılmasının başlanğıcı olacaq.

Almaniyanın Avropa Xalq Partiyası, onun Avropa Parlamentindəki fraksiyasının rəhbəri Manfred Veber deyib ki, Ukraynada sülhün təmin edilməsi NATO daxilində Avropa ordusunun yaradılması üçün başlanğıc nöqtəsi ola bilər. O, Almaniyanın gələcək kabinetini ABŞ-dən daha az silah almağa çağırıb. Partiya sədrinin sözlərinə görə, Almaniya hökumətinin hərbi tədarük fondlarının təxminən 80 faizi ABŞ məhsullarına xərclənib: “Bundan sonra avropalı vergi ödəyicilərinin pulları məhsul alınmasına və iş yerlərinin yaradılmasına yönəldilməlidir”.

Avropada belə hesab edirlər ki, Ağ evin sahibinin dəyişməsi Avropa İttifaqına münasibətdə də təsirsiz ötüşmür. Veber vurğulayıb ki, Avropa bir daha heç vaxt təhlükəsizliyi və rifahını “Ağ Evdə oturandan” asılı vəziyyətə salmamaldır: “Biz indi müdafiə məsələlərində Avropa təhlükəsizlik arxitekturasını qurmalıyıq. 2030-cu ilə qədər Aİ özünü müdafiə edə biləcək qədər güclü olmalıdır".

Ukraynada müharibə səbəbindən əsasən İttifaqa üzv ölkələrinin hərbi xərcləri 2023-cü ildə pik həddə çatıb. Son illərdə qurum üzvlərinin hərbi xərcləri əhəmiyyətli dərəcədə artıb. 2023-cü ildə onlar bu istiqamətdə 279 milyard avro sərmayə qoyublar. Bu, 2022-ci ilə müqayisədə 10 faiz çoxdur.

Belə güman edilir ki, müdafiə xərcləri 2014-cü ildə Rusiyanın Krım yarımadasını işğalından sonra artmağa başlayıb.

2004-cü ildə yaradılan Avropa Müdafiə Agentliyinin icraçı direktoru İrji Şedivi bildirib ki, Avropa müdafiə tədqiqatları, texnologiya investisiyaları sahəsində ABŞ və Çindən geri qalır: “Avropanın gələcəyini təmin etmək üçün innovasiya və birliyə üstünlük verməliyik”.

 Avropalılar daxili tələbatı ödəmək məqsədi ilə daha çox silah istehsal etməyin vacibliyini vurğulayırlar.

Tarixə görə, Avropa ordusunun yaradılmasına Fransa mane olub. 1954-cü il avqustun 30-da bu ölkənin parlamenti Qərbi Almaniya, İtaliya və Beneluks ölkələri ilə birgə silahlı qüvvələrin yaradılması üçün “Avropa müdafiə birliyi” layihəsini rədd etmişdi.

Avropa ordusu indiki şəraitdə NATO-ya alternativ ola bilərdi. Ancaq uzun illər buna ABŞ-nin Şərqi Avropadakı müttəfiqləri etiraz etmişlər. Ona görə bu ideya reallaşmayıb. Sovetlər dağılandan sonra Avropa İttifaqı hərbi korpusu formalaşıb.

2016-cı ildə Donlad Trampın birinci dəfə prezident seçilməsi ilə Avropa İttifaqında ordu yaradılması ideyası yenidən aktuallaşdı.

Yunanıstan və Fransa 2021-ci ilin sentyabrında çoxmilyardlıq hərbi saziş imzalamışdı. Onda Yunanıstanın Baş naziri Kiriakos Miçotakis Avropa ordusunun ideyasını "yetkin təklif" adlandıraraq onun bu hərbi birləşməyə doğru ilk böyük addım olacağını demişdi.

Alyansın keçmiş baş katibi Yens Stoltenberq isə bildirmişdi ki, Avropa İttifaqı NATO-suz özünü qoruya bilməz: “Avropa ordu formalaşdırmağa cəhd etməməlidir”.

Deyəsən, norveçli siyasətçi Aİ-nin potensialına daha yaxşı bələddir. Çünki o, Şimali Atlantika Alyansına 10 il rəhbərlik edib...

Bu qısa tarixi xatırlamalar Aİ-nin müdafiə və təhlükəsizlik sahəsində çətin vəziyyətə düşdüyünü deməyə əsas verir. Silah satışı üzrə Fransa və Almaniya dünya üzrə aparıcı yerlərdə olsalar da, bu amil Aİ-nin ordu qurmasına əsas ola bilmir. Çünki onlar ölkələrinin maraqlarını İttifaqdan da üstün tuturlar.

Odur ki, qitə üçün başlıca sual budur: Avropa İttifaqı ordu yaradacaq? Bu məsələ hüquqi baxımdan ilk növbədə referendumla həll edilə bilər. İttifaqın əhalisi, seçicilər bu ideyanın reallaşmasına nə qədər hazırdır? İkinci dünya müharibəsindən sonra ABŞ Şərqi Avropa ölkələrinin də yerinə düşünməyə başladı. Bu hal onlarda müəyyən arxayınlıq, tənbəllik yaratdı.

Avropa Yuqoslaviya dağılanda İkinci dünya müharibəsindən sonra ilk dəfə hərbi məsələdə sınaq qarşısında qalmışdı. Bunun öhdəsindən o gələ bilmədi. Avropa Bosniya və Herseqovinada müsəlman boşnakların soyqırımına məruz qalmasında daha çox suçludur. Yaxud Serbiya-Kosovo münaqişəsini də Avropa İttifaqı həll edə bilməmişdi. Bu problemin həllində ona yenə ABŞ yardım etmişdi. Ukraynanın Avropa İttifaqın üzv olmaq istəyi səbəbindən Moskva-Kiyev qarşıdurmasının müharibə səviyyəsinə çıxmamasına da Avropa İttifaqı mane ola bilmədi.

Ordu yaranarsa İttifaq yeni, Ştatlardan asılı olmayan real güc mərkəzinə çevrilə bilər. Çünki qurum bir vaxtlar öz valyutasını, avronu təsis edib dövriyyəyə buraxmaqla ABŞ dollarına alternativ olmaq gücünü nümayiş etdirməyə səy göstərdi. Ancaq bu uzun sürmədi. İndi ordu quruculuğu məsələsi Avropa İttifaqı üçün həlli vacib məsələ sayılır. Onun bunun öhdəsindən gələcəyi ehtimalı isə azdır. Belə bir ordunun isə NATO-nu əvəzləməsi çətindir. Bu, Avropa İttifaqı ölkələri Alyansdan çıxacağı halda mümkündür. Odur ki, ordu quruculuğu ittifaq üçün elə də asanlıqla başa gəlməz. Belə halda o, iki hərbi birləşəməni saxlamaq üçün maliyyə vəsaiti xərcləməlidir. Bu isə Aİ-nin dilemma qarşısında qoyacaq: NATO, yoxsa müstəqil Avropa ordusu.

Müdafiəsinin daha çox Alyansdan asılılığı onun da oxşar vəziyyətdə qalması deməkdir. Yenisi ABŞ-yə meydan oxumaqdır. Ştatlardan asılılıq içinə qapılma, hədəfsizliklə nəticələnər. Bütün bu kimi məsələlərin əksi ittifaqın sıradan çıxmasına səbəb olar.

Beləliklə, Avropa İttifaqının ordu yaratmaq istəyi qlobal müstəvidə yeni münasibətlər, maraqlar yaradar. Quruma üzv ölkələrin gücünün buna yetməsinə inam azdır. Ona görə də perspektivdə avropalıların ABŞ ilə münasibətlərinə yenidən baxması daha real sayılır...

Sədrəddin Soltan