Avropa İttifaqının “Cənubi Qafqaz nağılı”: deyilənlər və olanlar

Müəllif: Elçin Alıoğlu

Mənbə: Trend

Gürcüstan hökumətinin Avropa İttifaqına üzvlük müzakirələrini 2028-ci ilə qədər təxirə salmaq qərarı Tbilisidə böyük etirazlara səbəb oldu. Minlərlə insan küçələrə çıxaraq hakimiyyəti "Avropa yolunu satmaqda" ittiham etdi. Bu şüarlar beynəlxalq medianın diqqətini cəlb etsə də, bu etiraz teatrının arxasında daha dərin ziddiyyətlər dayanır. Gürcüstan Cənubi Qafqazın digər ölkələri kimi, mürəkkəb geosiyasi torun içindədir və Avropa inteqrasiyası arzuları iqtisadiyyatın, coğrafiyanın və beynəlxalq münasibətlərin sərt reallıqları ilə üz-üzə gəlir.

Ümumiyyətlə, Avropa inteqrasiyası mövzusu Cənubi Qafqazda artıq çoxdan siyasi alətə çevrilib - həm hakim elitalar, həm də müxalifət üçün manifest rolunu oynayır. Amma bu manipulyasiyaların arxasında əsas sual gizlənir: Gürcüstan, Ermənistan və ya Azərbaycan ümumiyyətlə Avropa İttifaqının bir hissəsi ola bilərmi? Aİ-nin prinsiplərinə görə, namizəd dövlətlər İttifaq ilə birbaşa quru sərhədinə malik olmalı və sərt iqtisadi və siyasi meyarlara cavab verməlidir. Avropadan Türkiyə ilə ayrılan Cənubi Qafqaz, Avropa inteqrasiyasını əlçatmaz miraja çevirən aşılmaz baryerlərlə qarşılaşır.

Avropa İttifaqı yalnız dövlətlər birliyi deyil, həm də ümumi infrastruktur, bazarlar və nəqliyyat dəhlizləri ilə bağlı coğrafi məkandır. Türkiyədən o biri tərəfdə yerləşən Cənubi Qafqaz coğrafi uzaqlığının əsirinə çevrilib. Özü yarım əsrdən çoxdur üzvlük gözləyən Türkiyə, regionu Avropa ilə birləşdirən yeganə körpüdür. Lakin bu körpü zəifdir və Ankaranın üzvlük perspektivləri insan haqlarının pozulması və avtoritarizm ittihamları fonunda solğunlaşır. Türkiyəsiz Gürcüstanın Avropa inteqrasiyası ilə bağlı istənilən müzakirəsi yalnız siyasi fantaziyadır.

Regionun iqtisadi geriliyi başqa bir aşılmaz maneədir. 2023-cü ildə Gürcüstanda adambaşına düşən ÜDM cəmi 6000 ABŞ dolları təşkil edib ki, bu da Aİ ölkələrinin minimum səviyyəsindən altı dəfə aşağıdır. Bundan əlavə, Ermənistanla Gürcüstanda institusional zəiflik, sistemli korrupsiya və məhkəmə sisteminin yetərsiz müstəqilliyi Brüsselin etimadını sarsıtmağa davam edir. Avropa hüququn aliliyi, sabit demokratiya və şəffaflıq tələb edir, lakin Ermənistanla Gürcüstan islahatlara baxmayaraq, bu standartlardan hələ də çox uzaqdır.

Tbilisidəki etirazlar Gürcüstan cəmiyyətində dərin bölünmənin təzahürünə çevrilib. Müxalifət "Avropa yolu" ilə "təcrid" arasında qara-ağ seçim mənzərəsi yaradır. Lakin bu ikili yanaşma illüziyadır. Gürcüstanın heç bir hökuməti Avropa İttifaqından üzvlüyə zəmanət verən konkret fəaliyyət planı almayıb. Aİ liderləri, o cümlədən Ursula fon der Lyayen dəfələrlə vurğulayıblar ki, Avropaya inteqrasiya onilliklər tələb edən islahatlar prosesidir.

Etirazlar bir rituala çevrilib: Avropa inteqrasiyası bayraq rolunu oynayır, demokratiya ilə bağlı şüarlar isə səfərbərlik vasitəsidir. Lakin bu fasadın arxasında sual qalır: Avropa həqiqətən Gürcüstana qapılarını açmağa hazırdırmı? Yoxsa bu, sadəcə regionu öz təsir dairəsində saxlamaq üçün bir üsuldur?

Qərbi Balkan ölkələrinin təcrübəsi Aİ-yə gedən yolun nə qədər çətin və uzun olduğunu göstərir. Serbiya, Monteneqro və Şimali Makedoniya coğrafi yaxınlıqlarına baxmayaraq, onilliklərdir müzakirələr aparır. 2022-ci ildə namizəd statusu almış Ukrayna və Moldova istisna deyil: onların perspektivləri genişmiqyaslı islahatların uğurundan asılıdır ki, bu da onilliklər çəkə bilər.

Cənubi Qafqaz isə daha da uzaqda yerləşir. Avropa İttifaqı ilə quru sərhədinin və inkişaf etmiş infrastrukturun olmaması regionu təcrid olunmuş vəziyyətdə saxlayır. Aİ üçün açar logistika dəhlizi olan Türkiyə özü də üzvlük edə bilmir və bu geosiyasi çıxılmaz vəziyyət Gürcüstanı qlobal oyunların əsirinə çevirir.

Avropa İttifaqı yumşaq güc strategiyasına üstünlük verir: humanitar proqramlar, iqtisadi əməkdaşlıq, siyasi məsləhətləşmələr. Bəs, üzvlük vədi? Bu, əsasən ritorika səviyyəsində qalır. Ermənistan və Gürcüstan Avropa İttifaqı ilə quru sərhədi olmayan bir ölkə olaraq, fundamental maneələrlə qarşılaşır. Aİ indiyə qədər quru sərhədi olmayan heç bir ölkəni üzv qəbul etməyib. Hətta quru sərhədi olmasına baxmayaraq, Türkiyə belə, siyasi və iqtisadi baryerləri aşa bilməyib.

Bu gün Gürcüstan elə bir qovşaqda yerləşib ki, burada şərqin reallıqları qərbin arzuları ilə toqquşur. Avropa inteqrasiyası parıldayan bir miraj kimi, hələ də etirazlara və siyasi müzakirələrə ilham verir. Lakin bu arzunun arxasında acı bir həqiqət gizlənir: Avropa uzaqdadır və ona gedən yol geosiyasi ziddiyyətlərin, iqtisadi zəifliyin və institusional yetkinlik çatışmazlığının tikanları ilə örtülüb.

Tbilisinin küçələri qaynar, şüarlar faktlardan daha yüksək səsləndiyi halda, bir sual açıq qalır: Gürcüstan nə zaman anlayacaq ki, onun gələcəyi Avropa İttifaqının deyil, öz əlindədir?

Avropa İttifaqına üzvlük meyarları siyasi, iqtisadi, infrastruktur və coğrafi tələblərdən ibarət mürəkkəb bir mozaikadır. Bu meyarlar 1993-cü ildə qəbul edilmiş Kopenhagen sazişlərində təsbit olunmuş və Avropa dövlətlərinin elit klubuna daxil olmaq istəyən namizəd ölkələrin yerinə yetirməli olduğu qaydalar toplusu kimi müəyyənləşdirilmişdir.

Kopenhagen meyarları aşağıdakıları tələb edir:

Siyasi yetkinlik: Sabit demokratik institutlar, insan hüquqlarına və qanunun aliliyinə hörmət. İqtisadi dayanıqlıq: Ümumi Aİ bazarında rəqabətə tab gətirə biləcək inkişaf etmiş bazar iqtisadiyyatı. İnfrastruktur inteqrasiyası: Nəqliyyat, institusional və iqtisadi sistemlərə inteqrasiya hazırlığı.

Bu meyarlar universal və ədalətli görünə bilər, lakin reallıq göstərir ki, Cənubi Qafqaz ölkələri üçün hətta əsas tələbləri yerinə yetirmək demək olar ki, mümkünsüzdür.

Kopenhagen meyarları formal olaraq Aİ ilə quru sərhədinin vacibliyini qeyd etməsə də, bu sərhədin olmaması aşılmaz baryerlər yaradır. Çünki Aİ iqtisadiyyatı malların, xidmətlərin və işçi qüvvəsinin maneəsiz hərəkətindən asılı olan mürəkkəb bir sistemdir. Quru sərhədi olmadan bu sistemə inteqrasiya baha başa gəlir və texniki cəhətdən çətin olur.

Həm Gürcüstan, həm də Ermənistan coğrafi təcriddə qalır, sabit olmayan Yaxın Şərqlə, sanksiyalara məruz qalan Rusiya ilə və Avropa İttifaqı qapısında onilliklərdir gözləyən Türkiyə ilə əhatələnib.

Təbii, Aİ tarixi coğrafi məhdudiyyətlərə baxmayaraq, bəzi ölkələrin İttifaqa üzv olması nümunələrini tanıyır. Bu istisnalar göstərir ki, belə hallar yalnız unikal şərait tələb edir:

Kipr: Böyük Britaniya ilə tarixi bağlar və Aralıq dənizindəki strateji əhəmiyyəti, adanı uzaqlığına baxmayaraq, Aİ-nin bir hissəsinə çevirdi. İslandiya: İqtisadi güc və Aİ standartlarına uyğunluq, ölkəyə formal üzvlükdən qaçaraq Avropa İqtisadi Zonasına daxil olmaq imkanı verdi.

Fəqət Gürcüstan və Ermənistan bu presedentlərdən yararlana bilməz. Güclü iqtisadiyyatın olmaması, qonşularından dərin asılılıq və geosiyasi qeyri-sabitlik onlara bu cür üstünlüyü rəva görmür.

Belədirsə, Tbilisi ilə İrəvanın Aİ strategiyaları sadəcə, illüzor strategiya təsiri bağışlayır.

Ermənilərlə gürcülər üçün acı olsa da, gerçəkdir...