Bakıdan Kopenhagenədək yeni geosiyasi reallığın dəyişən siması

Müəllif: Elçin Alıoğlu

Mənbə: Trend

Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin Avropa Siyasi Birliyinin Kopenhagendə keçirilən VII sammitində iştirakı sadəcə diplomatik protokol çərçivəsində qalmayaraq yeni siyasi dövrün parlaq göstəricisinə çevrilən olaydır.

Bakı üçün bu, adi səfər deyil - bu, Avropa ilə münasibətlərin keyfiyyətcə yeni mərhələsinin təsdiqi idi. Simvolik bəyanatlardan real inteqrasiyaya, Avropanın təhlükəsizlik və enerji memarlığının ayrılmaz parçasına çevrilmək mərhələsinə keçid baş verdi. Avropa Siyasi Birliyi üçün isə Prezident İlham Əliyevin iştirakı aydın siqnaldır: artıq enerji, nəqliyyat marşrutları və təhlükəsizlik kimi strateji məsələlər Azərbaycan olmadan müzakirə edilə bilməz.

Cəmi üç ildə ASB məhdud gündəmli forumdan qitənin yeni siyasi geometriyasını formalaşdıran platformaya çevrildi. Bu konstruksiyanın işləməsi üçün əsas oyunçulardan biri də məhz Azərbaycan oldu. Bakı artıq tanınmaq istəmir - Bakı qaydaları özü müəyyənləşdirir, Avropaya isə böhranlar və təlatümlər dövründə konkret həllər təqdim edir.

Simvolik məqam odur ki, Kopenhagendə keçirilən sammitin nəticələrindən biri 2028-ci ildə ASB sammitlərindən birinin Bakıda təşkil olunması qərarı oldu. Bir neçə il öncə bu, təsəvvür belə edilə bilməzdi: bu cür tədbirlərə ev sahibliyi etmək hüququ əsasən iri Avropa dövlətlərinin və onların aparıcı tərəfdaşlarının imtiyazı idi. İndi isə Azərbaycan Avropanın aparıcı siyasi mərkəzləri ilə bir sırada dayanır. Bu, sadəcə rolun tanınması deyil - bu, artıq özünü sübut etmiş ölkəyə verilən etimad səsidir.

Azərbaycanın Avropa siyasətində əsas resursu energetikadır. Amma əgər 2000-ci illərin əvvəlində bu, iqtisadi müstəqilliyin aləti idisə, 2022-2025-ci illərdə enerji amili artıq Avropa İttifaqı ilə münasibətlərin sistem yaradan dayağına çevrildi.

Cənub Qaz Dəhlizi siyasi bəyanatdan real layihəyə çevrildi. TANAP və TAP vasitəsilə Azərbaycan qazı Cənubi və Mərkəzi Avropa bazarına çıxış əldə etdi. 2024-cü ildə Oksfordda keçirilən ASB sammitində Prezident İlham Əliyev konkret hədəf qoydu: 2027-ci ilə qədər Aİ-yə qaz ixracını ildə 20 milyard kubmetrə çatdırmaq.

Rəqəmlər öhdəliklərin yerinə yetirildiyini göstərir: 2021-ci ildə Aİ-yə ixrac 8,1 milyard kubmetr idisə, 2024-də 12,5 milyard, 2025-də isə artıq 14,2 milyard kubmetrə çatdı. Cəmi dörd ildə 75%-lik artım Azərbaycanın Avropanın enerji mənbələrinin şaxələndirilməsində əsas oyunçuya çevrildiyini sübut etdi.

Maliyyə dayanıqlığı Dövlət Neft Fondu vasitəsilə təmin olunur. 2025-ci ildə Fondun aktivləri 57 milyard dollardan artıq oldu ki, bu da iri infrastruktur və enerji layihələrini xarici kreditlərsiz maliyyələşdirməyə imkan verdi. Qlobal təlatümlərə baxmayaraq, ölkə ÜDM-i 2,6-3% artım nümayiş etdirdi. Beynəlxalq təşkilatlar Azərbaycanı regionun "sabitlik lövbəri" adlandırır.

Avropa İttifaqı da enerji strategiyasını yenidən dəyərləndirdi. Rusiya qazının kəskin azaldılmasından sonra Azərbaycanın Aİ idxalındakı payı 5,4%-ə çatdı və 2027-ci ilə qədər bu rəqəm ikiqat arta bilər. Aİ-nin rəsmi sənədlərində Bakı ilk dəfə Norveç və Əlcəzairlə eyni səviyyədə etibarlı tərəfdaş kimi göstərildi. Beləliklə, enerji suverenliyi Azərbaycanın Avropanın strateji orbitinə daxil olmasının əsas rıçağına çevrildi.

Enerji baza oldu, amma diplomatiya Azərbaycanın müstəqil oyunçu statusunu möhkəmləndirdi.

2022-ci ildə Praqada keçirilən ilk ASB sammitində Ermənistan Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü, o cümlədən Qarabağı rəsmən tanıdı. Bu, dönüş nöqtəsi idi: Bakı illər boyu arzuladığı nəticəni ilk dəfə çoxtərəfli formatda təsbit etdi.

Fransa və Aİ-nin Azərbaycanın ərazisində monitorinq missiyası yerləşdirmək cəhdi qətiyyətlə rədd edildi. Müşahidəçilər yalnız Ermənistan tərəfində qaldılar. Bununla Bakı suverenliyini qorudu və "Aİ missiyası" adı altında daxili işlərə müdaxiləyə imkan vermədi.

2023-cü ildə Prezident İlham Əliyev Fransanın Türkiyəsiz format yaratmağa çalışdığı Qranada sammitini nümayişkaranə şəkildə boykot etdi. O zaman bu addım riskli görünürdü, amma iki il sonra aydın oldu: Azərbaycan sübut etdi ki, ASB onun mövqeyini nəzərə almadan tamhüquqlu platforma ola bilməz.

2025-ci ildə Tiranada keçirilən sammitdə Aİ liderləri Azərbaycanı açıq şəkildə "vacib və etibarlı tərəfdaş" adlandırdılar. Üstəlik, ASB-nin 2028-ci il sammitinin Bakıda keçiriləcəyi elan olundu. Beləliklə, suverenlik prinsipinə və Türkiyə ilə müttəfiqliyə əsaslanan müstəqil diplomatiya strateji nəticə verdi.

Avropa üçün bu, mühüm dərs oldu: əhalisi 11 milyondan az olan bir dövlət də enerji resurslarına, müttəfiqlik bağlarına və aydın strategiyaya söykənərək öz gündəmini diktə edə bilər.

2025-ci il avqustun 8-də Vaşinqtonda Azərbaycan və Ermənistan arasında imzalanmış Birgə Bəyannamə sülh sazişinin faktiki proloquna çevrildi. Sənəddə sərhədlərin tanınması, ərazi iddialarından imtina və nəqliyyat əlaqələrinin inkişafı niyyəti təsbit olundu. Sazişin imzalanması 2025-ci ilin sonuna və ya 2026-cı ilin əvvəlinə gözlənilir.

Bu bəyannamə regiondakı siyasi atmosferi dəyişdi. İlk dəfədir ki, Cənubi Qafqazın sabitlik zonası olması perspektivi utopiya olmaqdan çıxdı. Prezident İlham Əliyev vurğuladı: "Tam sakitliyin təmin olunması yalnız Qafqaz üçün deyil, həm də Mərkəzi Asiya, Yaxın Şərq və Avropa üçün yeni əməkdaşlıq imkanları yaradacaq."

Xüsusi əhəmiyyət daşıyan təşəbbüslərdən biri ABŞ tərəfindən irəli sürülmüş TRIPP (Trump Route for International Peace and Prosperity) layihəsidir. O, Sünik (Zəngəzur) üzərindən marşrutun yaradılmasını nəzərdə tutur ki, bu da Azərbaycanı Naxçıvan Muxtar Respublikası və Türkiyə ilə birləşdirəcək. Bakı üçün bu, Türkiyəyə birbaşa çıxış və Gürcüstan üzərindən keçən marşrutlardan asılılığın azalması deməkdir. Avropa üçün isə mövcud dəhlizləri tamamlayan yeni tranzit yoludur.

Beləliklə, sülh prosesi regionun yeni konfiqurasiyasının katalizatoruna çevrilir. Ermənistan təcriddən çıxmaq şansı qazanır, Azərbaycan tranzit mərkəzi kimi mövqeyini gücləndirir, Türkiyə Avrasiya logistikasında rolunu artırır, Avropa isə alternativ təchizat kanalına sahib olur.

Ölkənin rolunun möhkəmlənməsi yalnız enerji və diplomatiya ilə bağlı deyil, həm də oyunun qaydalarını müəyyən edən yeni platformaların yaradılması ilə əlaqədardır.

2023-cü ildən fəaliyyət göstərən Bakı Təhlükəsizlik Forumu 2025-ci ilə qlobal miqyas kəsb etdi. Burada terrorizm, kibertəhlükələr, enerji infrastrukturunun mühafizəsi müzakirə olunur. 2025-ci ildə forumun institusionallaşma prosesi başladı: Təşkilat Komitəsi və Katiblik yaradıldı. ABŞ, Çin və Hindistan nümayəndələrinin iştirakı Bakının artıq qlobal məsələlərin müzakirə meydanına çevrildiyini göstərdi.

Ən az bunun qədər mühüm istiqamət Azərbaycanın ATƏT-in Sülh və Təhlükəsizlik üzrə Qarşılıqlı Tədbirlər Konfransına (SVMDA) sədrliyidir. 2025-ci ilin iyulunda Bakıda keçirilmiş nazirlər görüşündə regional iqtisadi əməkdaşlıq strategiyası layihəsi təqdim olundu. Buraya Orta Dəhlizin modernləşdirilməsi, ticarətdə baryerlərin azaldılması və rəqəmsallaşma prosesləri daxildir. Bu sənəd Aİ, Türkiyə və Çin maraqları ilə üst-üstə düşərək Bakını Avropanın "Qlobal Qapılar" təşəbbüsü ilə Çin "Bir Kəmər, Bir Yol" layihəsi arasında körpüyə çevirir.

Avropa Siyasi Birliyi sammitinin 2028-ci ildə Bakıda keçirilməsi qərarı Azərbaycanın institusional liderliyini təsdiqləyir. Bu, ölkənin sabitliyi, siyasi nüfuzu və infrastruktur imkanları sayəsində mümkün oldu.

Nəqliyyat əlaqəliliyi Azərbaycanın yeni siyasətinin digər dayağıdır. 2025-ci ildə Orta Dəhliz üzrə yükdaşımalar 36% artaraq 8,7 milyon tona çatdı. TRACECA proqnozlarına görə, 2030-cu ilə qədər tranzit həcmi 20 milyon tonu ötəcək.

2025-ci ilin iyununda Ələt Bakı Limanında yeni konteyner terminalının inşası üçün müqavilə imzalandı. Modernləşmə başa çatdıqdan sonra limanın gücü ildə 25 milyon ton yük və 500 min konteynerə qədər artacaq. Bu, Bakını qlobal logistikanın mühüm həlqəsinə çevirir.

TRIPP layihəsi çərçivəsində nəzərdə tutulan Zəngəzur marşrutu Şərq-Qərb və Şimal-Cənub inteqrasiya olunmuş nəqliyyat dəhlizlərinin bir hissəsi olacaq. Bu, təkcə Azərbaycanın tranzit potensialını gücləndirmir, həm də ona Avropa, Asiya və Yaxın Şərq üçün qlobal logistika mərkəzi statusu qazandırır.

Azərbaycanın Avropa siyasətində və Avropa Siyasi Birliyi çərçivəsində mövqeyi sistemli və dayanıqlı xarakter qazanıb. Bu isə enerji suverenliyi, müstəqil diplomatiya, sülhməramlı təşəbbüslər və institusional liderliyin sintezi sayəsində mümkün oldu. Sözügedən amillər bir-birini tamamlayaraq elə bir strateji çərçivə formalaşdırır ki, burada Bakı təkcə xarici çağırışlara uyğunlaşmır, eyni zamanda oyunun qaydalarını özü müəyyənləşdirir.

Energetika artıq yalnız ixrac mənbəyi deyil - Azərbaycanın Avropa İttifaqı ilə dialoqda əsas arqumentinə çevrilib. Qaz və neft Avropanın cari tələbatını təmin edir, bərpaolunan enerji sahəsindəki layihələr isə gələcək üçün güclü zəmin yaradır. Müstəqil diplomatiya ölkəni yad formatlara cəlb olunmaqdan qorudu və Azərbaycanın müstəqil mövqeyini təsdiqlədi - böyük dövlətlərin maraqları toqquşduğu şəraitdə belə Bakının mövqeyi hörmətlə qarşılanır. Vaşinqton Bəyannaməsində və TRIPP təşəbbüsündə ifadəsini tapan sülh prosesi isə Azərbaycanı Cənubi Qafqazın transformasiyasında əsas həlqəyə çevirdi. Onilliklərdən sonra ilk dəfə davamlı sülh perspektivi yarandı. İnstitusional liderlik - beynəlxalq forumlarda sədrliyə və təşəbbüslərə çıxış - Bakını qlobal dialoqun təşkilatçısı və moderatoru rolunda möhkəmləndirdi.

Kopenhagendə keçirilmiş VII ASB sammiti göstərdi ki, söhbət artıq rəsmi-protokol görüşlərindən getmir: Azərbaycan Avropa memarlığına gündəmi formalaşdıran subyekt kimi daxil oldu. Avropa İttifaqı üçün o, yalnız etibarlı enerji təchizatçısı və gələcək "yaşıl enerji" mənbəyi deyil, həm də Mərkəzi Asiyaya tranzit körpüsü, regional sabitlik амили və danışıqlar meydanıdır. Azərbaycan üçün isə Avropa bazar, investisiya mənbəyi, texnologiya təminatçısı və qlobal təşəbbüslərin institusionallaşmasında tərəfdaş qismində çıxış edir.

2028-ci ilə qədər inkişaf trayektoriyası artıq dəqiq müəyyən olunub: qaz ixracının artırılması, Ermənistanla sülh sazişinin imzalanması, Qafqazın sabitlik məkanına çevrilməsi, Orta Dəhlizin genişləndirilməsi və ASB sammitinin Bakıda keçirilməsi. Bütün bunlar birlikdə unikal "Azərbaycan xarici siyasət modeli"ni formalaşdırır. Bu model praqmatizmə, suverenliyin qorunmasına və institusional liderliyə əsaslanır. O, Azərbaycanın beynəlxalq arenadakı mövqelərini möhkəmləndirməklə yanaşı, ölkəni Avropa, Asiya və Yaxın Şərq maraqlarının qovuşduğu əsas mərkəzlərdən birinə çevirir. Beləliklə, Bakı artıq obyekt deyil, yeni geosiyasi reallığın tamhüquqlu memarıdır.