"İbrahim sazişləri" Vaşinqton Bakıya nə təklif edir?

Müəllif: Elçin Alıoğlu

Mənbə: Trend

ABŞ prezidentinin Yaxın Şərq üzrə xüsusi nümayəndəsi Stiven Uitkoff bəyan edib ki, Vaşinqton yaxın zamanda Azərbaycana və Ermənistana İbrahim sazişlərinə qoşulmağı təklif etməyi planlaşdırır. Bu beynəlxalq platforma region ölkələri ilə İsrail arasında münasibətlərin normallaşdırılmasına xidmət edir.

"Yaxın bir neçə ay ərzində dörd-altı ölkənin "İbrahim sazişləri"nə qoşulmasını gözləyirik. Bunların arasında Azərbaycan, Ermənistan, Suriya və Livan da var", - deyə Uitkoff Breitbart News-a müsahibəsində bildirib. Onun sözlərinə görə, regionda münasibətlərin normallaşdırılması və əməkdaşlıq üçün yeni imkanların yaradılması üçün artıq əlverişli şərait yetişməkdədir.

Ermənistan Xarici İşlər Nazirliyinin mətbuat katibi Ani Badalyan ABŞ ilə dialoq çərçivəsində belə bir təşəbbüsün müzakirə edildiyini təsdiqləyib. O, Cənubi Qafqazda davamlı sülhün təmin olunması məqsədilə müxtəlif yanaşmalar və təşəbbüslərin nəzərdən keçirildiyini vurğulayıb.

2020-2021-ci illərdə imzalanmış "İbrahim sazişləri" İsrail və bir sıra ərəb ölkələri arasında təhlükəsizlik, iqtisadiyyat və texnologiya sahələrində əməkdaşlığı möhkəmləndirib və regionda sabitliyi artırıb. Azərbaycanın və Ermənistanın bu formata qoşulması region münasibətlərinin dinamikasını əhəmiyyətli şəkildə dəyişə və iki ölkə arasındakı sülh prosesini sürətləndirə bilər.

Stiven Uitkoffun səsləndirdiyi Azərbaycanın İbrahim Razılaşmalarına qoşula biləcəyi ehtimalı maraqlı olaydır.

Bakı üçün bu, sadəcə diplomatik seçim deyil, həm də regional mövqeləndirmədən tutmuş qlobal güc mərkəzləri ilə qarşılıqlı əlaqələrə qədər xarici siyasət və iqtisadi vektorların geniş spektrinə təsir göstərə biləcək potensial strateji qərardır. İsraillə münasibətlərin normallaşdırılması üzərində qurulmuş "Yeni Yaxın Şərq" modeli nə qədər cəlbedici görünsə də, Azərbaycan üçün bu razılaşmalara qoşulmaq həm fürsət, həm də çağırış deməkdir.

Azərbaycan xarici siyasətini balans və praqmatizm prinsipləri üzərində qurmağa üstünlük verir. Dini baxımdan dünyəvi müsəlman dövləti olan Azərbaycan İsraillə sıx strateji münasibətlərə malik olmaqla yanaşı, eyni zamanda bir çox ərəb ölkələri, İran, Türkiyə və Qərblə diplomatik dialoq kanallarını da qoruyur. Bu vəziyyət Bakıya regional proseslərdə vasitəçi kimi çıxış etmək imkanı yaradır və eyni zamanda böyük aktorlarla açıq qarşıdurmalardan yayınmağa şərait yaradır.

Bu kontekstdə "İbrahim sazişləri" Azərbaycanın xarici siyasət manevr imkanlarını genişləndirə biləcək potensial alətə çevrilir. Əgər qoşulma prosesi düzgün siyasi-diplomatik formatda - antisislam mövqeyi deyil, regional praqmatizm aktı kimi təqdim olunarsa - bu, Azərbaycanın Şərqlə Qərb, yəhudi dövləti ilə müsəlman dünyası arasında modernləşmə körpüsü rolunu gücləndirə bilər.

Praktik nöqteyi-nəzərdən, Azərbaycanın "İbrahim sazişləri"nə qoşulması ölkəyə iqtisadi və texnoloji inkişaf baxımından yeni imkanlar açır. Bu kontekstdə üç əsas istiqaməti qeyd etmək olar ki, onların hər biri həm tətbiqi potensiala, həm də uzunmüddətli strateji əhəmiyyətə malikdir.

Əvvəla, investisiyalar və texnologiya transferi. İsrail, ərazi və demoqrafik ölçülərinə baxmayaraq, bu gün dünyanın aparıcı texnoloji dövlətlərindən biridir. Bu nailiyyət sistemli dövlət siyasəti sayəsində mümkün olub və əsasən aşağıdakı sahələrdə cəmləşib:

1. Aqroinnovasiyalar və ərzaq təhlükəsizliyi. İsrail su resurslarının idarə olunması, damcı suvarma, aqroanalitika, biomühəndislik və səhralaşma ilə mübarizə sahəsində böyük uğurlar əldə edib. Bu texnologiyalar xüsusilə Qarabağın postmünaqişə zonalarında kənd təsərrüfatı infrastrukturunun bərpası və iqlim dəyişikliklərinə qarşı davamlılığın artırılması üçün Azərbaycanın aktual ehtiyaclarına cavab verir.

2. Kibertəhlükəsizlik. İsrail kibermüdafiə və kiberkəşfiyyat sahəsində qlobal liderdir. Müharibə və siyasi qeyri-sabitlik dövründə kiberhücum və informasiya təzyiqləri ilə qarşılaşan Azərbaycan üçün bu sahədə qabaqcıl texnologiyalara çıxış rəqəmsal suverenliyi ciddi şəkildə gücləndirə bilər.

3. Tibbi texnologiyalar və biotexnologiya. İsrailin onkologiya, nevrologiya, süni intellektlə işləyən tibbi sistemlər və telemedisinada qazandığı nailiyyətlər Azərbaycanın regionlarda səhiyyə infrastrukturu islahatlarında və yeni xəstəxana klasterlərinin yaradılmasında geniş tətbiq oluna bilər.

4. Su təminatı və ekologiya. Duzlu suyun şirinləşdirilməsi, tullantı suların təkrar istifadəsi, torpaq və hava monitorinqi sahəsində İsrailin təcrübəsi iqlim dəyişikliyi və quraqlıq şəraitində, xüsusən Azərbaycanın cənub və mərkəzi rayonları üçün strateji əhəmiyyət kəsb edir.

"İbrahim sazişləri"nə qoşulmaq Azərbaycan və İsrail şirkətləri və institutları arasında artıq mövcud olan əməkdaşlığı rəsmi və institusional müstəviyə keçirə bilər, genişmiqyaslı texnologiya transferi, birgə elmi-tədqiqat layihələri, açıq innovasiya platformaları və risk sərmayəsi üçün imkanlar yaradacaq.

İkinci önəmli məqam yeni bazarlara çıxışdır. "İbrahim sazişləri" İsrail ilə BƏƏ, Bəhreyn, Mərakeş və Sudan kimi ərəb ölkələri arasında diplomatik və iqtisadi əlaqələri genişləndirən koridor yaratdı. Azərbaycan üçün bu sistemə inteqrasiya aşağıdakı imkanları yaradır:

1. İxrac kanallarının genişləndirilməsi. Azərbaycanın neft və neft-kimya məhsulları, aqrar məhsullar, tekstil və alüminiumu Fars Körfəzi və Şimali Afrika ölkələrinə daha rahat şəkildə çıxarıla bilər. Bu bazarlar həm ödəniş qabiliyyətinə, həm də davamlı tədarükdə marağa malikdir, xüsusilə də qlobal böhranlar səbəbilə pozulmuş logistika zəncirləri fonunda.

2. Enerji əməkdaşlığının dərinləşdirilməsi. Ərəb ölkələrinin yaşıl enerji sahəsinə artan marağını nəzərə alaraq, Azərbaycan həm ənənəvi enerji daşıyıcılarının ixracı, həm də hidrogen, külək və günəş enerjisi layihələrində birgə əməkdaşlıq təklif edə bilər. Belə təşəbbüslər artıq Səudiyyə Ərəbistanı və BƏƏ ilə ikitərəfli formatda müzakirə edilir, lakin "İbrahim sazişləri" bu kontaktlara institusional zəmin verə bilər.

3. Logistika zəncirlərinə inteqrasiya. Dubai, Əbu-Dabi, Tanja və Eylat kimi regional logistika mərkəzləri multimodal ticarət qovşaqlarına çevrilir. Azərbaycan isə Şərq-Qərb və Şimal-Cənub dəhlizlərinin kəsişməsində yerləşən ölkə kimi bu marşrutlara inteqrasiya olunaraq Mərkəzi Asiya, Xəzər, Qafqaz və Aralıq dənizi regionları arasında tranzit körpüsünü gücləndirə bilər.

Bu razılaşmalarda rəsmi iştirak Azərbaycanla ərəb ölkələri arasında azad ticarət sazişlərinin bağlanmasına da zəmin yarada bilər ki, bu da perspektivdə Azərbaycan biznesi üçün tarif və qeyri-tarif maneələrin azalmasına səbəb ola bilər.

Üçüncü önəmli məqam maliyyə və texnoloji alyanslardır. İsrail ilə ərəb ölkələri arasında "İbrahim sazişləri" çərçivəsində əməkdaşlıq simvolik diplomatiyanı tezliklə ötüb, praktik investisiya təşəbbüslərinə keçib. Artıq aqrotexnologiya, biotibb, fintech və kibertəhlükəsizlik sahəsində startapları maliyyələşdirən birgə risk fondları yaradılıb; BƏƏ, İsrail və Bəhreyn banklarını birləşdirən rəqəmsal bankçılıq və fintech inteqrasiyası platformaları. Bu təşəbbüslər köhnəlmiş bank sistemlərini keçərək tranzaksiya platformalarının yaradılmasına yönəlib və ən nəhayət, sinergiya prinsipləri əsasında fəaliyyət göstərən texnoloji inkubatorlar: İsrail innovasiya modeli, ərəb kapitalı, qlobal bazar.

Azərbaycan Dövlət Neft Fondu da daxil olmaqla suveren fondlara malikdir, "Rəqəmsal Azərbaycan" kimi rəqəmsal transformasiya layihələrini təşviq edir və qlobal energetika, infrastruktura təşəbbüslərində iştirak edir. Buna görə də Azərbaycan sadəcə bu alyanslara qoşulmaqla kifayətlənməyib, onların katalizatorlarından biri kimi çıxış edə bilər.

Bundan əlavə, bu layihələrdə iştirak Azərbaycanın qlobal investisiya ekosistemində mövqeyini gücləndirəcək, ənənəvi qərb platformalarından asılılığı azaldacaq və "ağıllı kapitala" alternativ giriş kanalı təmin edəcək.

Azərbaycanın "İbrahim sazişləri"nə potensial qoşulması bir sıra xarici siyasi tərəfdaşların Bakıya münasibətində yenidən qiymətləndirmə tələb edəcək. İsraillə münasibətlər artıq strateji xarakter daşıyır, o cümlədən müdafiə-texnoloji əməkdaşlıq və kəşfiyyat dialoqu mövcuddur. Razılaşmalara qoşulma bu əlaqələri institusional çərçivəyə sala, onları açıq və daha legitim edə bilər.

"İbrahim sazişləri"nin memarı kimi ABŞ bölgədə əlavə təsir vasitəsi əldə edəcək və ehtimal ki, Bakıya müdafiə sistemlərinin modernləşdirilməsi və Vaşinqtonun dəstəklədiyi regional layihələrdə iştirak kimi yeni hərbi-siyasi əməkdaşlıq formalarını təklif edəcək.

Fəqət İranla münasibətlər əsas risk mənbəyi ola bilər. Bəzi dövrlərdə böhranlara baxmayaraq, Bakı cənub sərhədində sabitlik istəyir. İsrailin iştirak etdiyi və Tehran tərəfindən faktiki anti-iran bloku kimi qiymətləndirilən razılaşmalara qoşulma çağırış kimi qəbul oluna bilər. İranla dialoq kanalları bağlanarsa, Azərbaycan cənub qonşusundan, xüsusən humanitar, dini və informasiya sahələrində sabitliyi pozan davranışla üzləşə bilər.

Bundan əlavə, razılaşmalara qoşulmayan bir sıra ərəb ölkələrinin (xüsusən Əlcəzair, Küveyt, İraq) mövqeyi çoxşaxəli əməkdaşlıq formatlarını çətinləşdirə bilər. Burada Azərbaycanın "İsrail koalisiyasının bir hissəsi" kimi qəbul edilməsinin qarşısı alınmalıdır ki, ənənəvi dostluq münasibətləri geniş ərəb auditoriyası ilə qorunsun.

Belə bir addım Azərbaycanda ictimai rəyin diqqətlə hazırlanmasını tələb edəcək. Ümumilikdə cəmiyyət xarici siyasətdə tolerant və praqmatik olsa da, "İbrahim sazişləri" vasitəsilə İsraillə açıq yaxınlaşma dini kontekstdə müzakirələr doğura bilər. Burada ideoloji simvolizm deyil, iqtisadi və texnoloji faydaların vurğulandığı balanslı informasiya siyasəti vacibdir.

İslam dünyasında bu formatlarda iştirak Fələstin xalqı ilə həmrəyliyin pozulması kimi dəyərləndirilə bilər. Azərbaycan isə tarixən Fələstin-İsrail münaqişəsində ehtiyatlı və neytral mövqedə dayanıb və bu balansı qorumaq, siyasi meyllərlə bağlı ittihamlardan qaçmaq zəruridir.

ABŞ prezidentinin xüsusi nümayəndəsi Stiven Uitkoffun Azərbaycanın və Ermənistanın "İbrahim sazişləri"ninq potensial iştirakçıları kimi qeyd olunması yalnız simvolik deyil, eyni zamanda geosiyasi yük daşıyır. Vaşinqton "İbrahim sazişləri"ni regional sabitləşmə üçün universal format kimi istifadə edir, İsraillə normallaşmanı Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin sülh yolu ilə həlli ilə əlaqələndirməyə çalışır.

Azərbaycan baxımından bu yanaşma ehtiyat tələb edir. Birincisi, Azərbaycanın qoşulması Ermənistanla eyni səviyyədə təqdim edilə bilməz, çünki Bakı və Tel-Əviv çoxdan Ermənistanla müqayisədə qat-qat inkişaf etmiş əməkdaşlıq səviyyəsinə malikdir. İkincisi, "İbrahim sazişləri"ni Bakı ilə İrəvan arasında sülh prosesinə bağlamaq xarici tərəfdən şərtlərin diktəsi kimi qəbul edilə bilər, xüsusən də Ermənistan Konstitusiyanın dəyişdirilməsi və sərhədlərin delimitasiyası kimi əsas maddələrin icrasından imtina etdiyi bir şəraitdə.

Buna baxmayaraq, ABŞ təşəbbüsü praqmatik qiymətləndirməyə layiqdir. Əgər Vaşinqton iqtisadi stimul, siyasi sabitlik və regional infrastruktura əməkdaşlığının təminatçısı kimi çıxış edə bilsə, "İbrahim sazişləri" formatı Cənubi Qafqazda müharibə sonrası nizamın institusionallaşdırılması üçün əlavə kanal kimi istifadə oluna bilər. Lakin bunun üçün Azərbaycan prosessdə suveren maraqlarına əsaslanan öz şərtləri ilə iştirak etməli, Yerevanla simmetrik paketlər çərçivəsində deyil.

Bakının strateji gündəliyinə inteqrasiya məsələsini sistemli şəkildə araşdırdıqda, "İbrahim sazişləri"nin Azərbaycanın uzunmüddətli xarici siyasət və iqtisadi strategiyasına daxil ola biləcəyi bir neçə istiqamət qeyd edilə bilər.

Birincisi, alyansların diversifikasiyasıdır. Qlobal siyasətin artan proqnozlaşdırılmazlığı və ənənəvi blokların, o cümlədən Avropa İttifaqı və MDB Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatının qismən zəifləməsi fonunda Bakı çevik, lakin davamlı alyansların formalaşdırılmasında maraqlıdır.

"İbrahim sazişləri" belə strategiyanın bir hissəsinə çevrilərək regional məntiqdən kənarda yüksək texnologiyalı tərəfdaşlara çıxış imkanı yarada bilər.

İkincisi, rəqəmsal transformasiyadır. Rəqəmsal dövlət layihələrini irəli aparan Azərbaycan Böyük Məlumatlar, süni intellekt və şəhər mühitinin idarə olunması sahəsində İsrail və ərəb İT şirkətlərinin potensialından istifadə edə bilər.

Üçüncüsü, təhlükəsizlik və kibertəhlükələrə qarşı mübarizədir. Hibrid təhdidlərin artdığı şəraitdə "İbrahim sazişləri" çərçivəsində kibertərəfdaşlıq texnoloji suverenliyin vacib elementi olur. İsrailin kibermüdafiə, dronlara qarşı mübarizə və böyük məlumatların təhlili sahəsində inkişafları Azərbaycanın ehtiyaclarına uyğunlaşdırıla bilər. Dördüncüsü, humanitar diplomatiyadır.

Səhiyyə, təhsil və dini dialoq sahəsində əməkdaşlıq önəmli istiqamət ola bilər. Çoxkonfessiyalı modelə malik olan Bakı yəhudi, müsəlman və xristian icmalarının iştirakı ilə üçtərəfli humanitar proqramların inkişafı üçün platforma kimi çıxış edə bilər. Azərbaycanın "İbrahim sazişləri"nə qoşulması ölkəyə Şərq və Qərb arasında strateji mərkəz statusunun möhkəmlənməsi üçün əhəmiyyətli addım ola bilər.

Bunun üçün razılaşmanın diplomatik arxitekturasını düzgün qurmaq, onun ideoloji deyil, iqtisadi və texnoloji xarakterini vurğulamaq, İranla gərginlik risklərini minimallaşdırmaq, dialoq kanallarını qoruyub saxlamaq və bunun praqmatik normallaşma, anti-iran alyansı olmadığını bəyan etmək, ictimaiyyəti faydalar barədə praqmatik dildə məlumatlandırmaq, inkişaf, innovasiya və investisiyalara diqqət çəkmək, İsrailin regional rolunun təfsirində diplomatik anlaşılmazlıqların qarşısını almaq üçün Türkiyə ilə addımları koordinasiya etmək, xarici formatın məcburi tətbiqini gözləmədən razılaşmalarda iştirak üçün öz strategiyasını hazırlamaq tələb olunur.

Nəticə etibarilə, "İbrahim sazişləri" mütləq prinsip deyil, alətdir. Azərbaycan onu rasional istifadə etdikdə, ölkə yalnız xarici siyasət horizontlarını genişləndirməklə kifayətlənməyəcək, həm də daxili modernləşmə, texnoloji inkişaf və strateji müstəqillik vektorunu gücləndirə bilər.