Amerikalılar Orta Asiyadan qovulur? 33 ildən sonra…

Qazaxıstanda USAID dövrü başa çatdı: cəmiyyət yaşananları birmənalı qarşılamır

ABŞ Beynəlxalq İnkişaf Agentliyi (USAID) Qazaxıstandakı fəaliyyətini başa vurduğunu elan edib. Bu arada, Qazaxıstanın özündə də xarici sponsorların, xüsusən də USAID-in ayırdığı vəsaitlərin yoxlanılmasını tələb ediblər.

Parlamentin iclasında Qazaxıstan Xalq Partiyası fraksiyasının nümayəndəsi Məhərrəm Məhərrəmov deyib ki, USAID ətrafında qalmaqallar və söhbətlər fonunda getdikcə daha şokedici detallar üzə çıxır: “Ağ Evin rəsmi bəyanatında USAID-in onilliklər ərzində zərərli layihələri maliyyələşdirdiyi iddia edilib. Bu bəyanatları nəzərə alsaq, Mərkəzi Asiyada milyardlarla dolların daha hansı “yaxşı” məqsədlərə xərcləndiyini öyrənməyə dəyər”.

“Regionumuza gəlincə, USAID 2022-2025-ci illərdə Mərkəzi Asiyada insan hüquqlarını və bərabərliyi gücləndirmək üçün 2 milyon dollar ayırıb. Hər şey yaxşı olardı, amma proqramın icraçısı Avropa Beynəlxalq Lesbiyanlar, Geylər, Biseksuallar, Transgenderlər və İntersekslər Assosiasiyasıdır. Bu, Qazaxıstanda ABŞ hökumətinin yardım proqramlarını həyata keçirən təşkilatdır”, - deyən deputat Ədliyyə Nazirliyinə və Milli İqtisadiyyat Nazirliyinə müvafiq sorğu göndərdiyini qeyd edib.

O vurğulayıb ki, vəsaitlərin hara getdiyini və kimin aldığını müəyyən etmək lazımdır: “Üstəlik, bəzi qrupların “cinsi azlıqların hüquqları” şüarları altında “fəaliyyətinin” vaxtaşırı artması cəmiyyətin daxili tələbləri ilə deyil, kənar təsirlər, o cümlədən kənardan maliyyə dəstəyi ilə baş verir. Ədliyyə Nazirliyi və bütövlükdə hökumət qazaxıstanlı uşaqların bu cür zərərli “sponsorluq” layihələrindən qorunmasını və təhlükəsizliyini təmin etməlidir”.

Qazaxıstanda insanlar USAID-in onun ərazisindəki fəaliyyətinin nəticələrini necə qiymətləndirirlər? Bu təşkilatın ölkədən getməsinə münasibət necədir?

AYNA-nın suallarını Qazaxıstanın tanınmış ekspertləri cavablandırıblar.

Ekonometriya professoru, Nyu-York Elmlər Akademiyasının üzvü, Qazaxıstan Parlamentarizm Fondunun eksperti Nurlan Munbayev:

“Bu mövzu həqiqətən də Qazaxıstan üçün maraqlı və önəmlidir. İcazə verin, ondan başlayım ki, USAID 1992-ci ildən Qazaxıstanda işləyir, iqtisadi inkişaf, demokratik idarəetmə, səhiyyə və təhsil kimi müxtəlif sahələrdə yardım göstərir. Bu illər ərzində USAID ölkənin inkişafına dəstək məqsədilə çoxsaylı proqram və layihələr həyata keçirib.

Bununla belə, ümumilikdə USAID-in Qazaxıstandakı fəaliyyəti birmənalı deyil. Agentlik bir tərəfdən ölkədə vətəndaş cəmiyyətinin və demokratik institutların inkişafına dəstək verib, digər tərəfdən onun fəaliyyəti tənqidlərə səbəb olub. Bəzi ekspertlər və ictimai xadimlər agentliyin Qazaxıstanın daxili siyasətinə təsirindən narahat olduqlarını bildiriblər. USAID-ə qarşı ölkənin ənənəvi dəyərlərinə və mədəniyyətinə zidd olan layihələri maliyyələşdirməkdə ittihamlar da olub.

Deputat Məhərrəm Məhərrəmovun USAID-in ayırdığı vəsaitlərin auditinin aparılmasının zəruriliyi ilə bağlı açıqlaması geniş ictimai rezonansa səbəb olub. Deputat LGBT icmasının dəstəklənməsi ilə bağlı layihələrin maliyyələşdirilməsindən narahatlığını bildirib və qazaxıstanlı uşaqların maraqlarının bu cür layihələrdən qorunmasını tələb edib.

Bu, Qərb dəyərlərinin qazax mədəniyyətinə təsiri ilə bağlı narahatlıqlarını bölüşən cəmiyyətin bir hissəsi arasında dəstək tapdı. Eyni zamanda, digər ictimaiyyət nümayəndələri də millət vəkilinin bəyanatını tənqid edərək, insan hüquqlarının və bərabərliyin dəstəklənməsinin müasir cəmiyyətin inkişafının mühüm istiqaməti olduğunu qeyd ediblər.

Odur ki, USAID-in Qazaxıstandakı fəaliyyətini dayandırmaq qərarının cəmiyyətdə müxtəlif reaksiyalara səbəb olması başadüşüləndir. Bəziləri hesab edir ki, agentliyin getməsi ölkə üçün itki olacaq, çünki USAID müxtəlif sahələrdə inkişafa mühüm yardım göstərib. Digərləri isə əksinə, USAID-in getməsinin Qazaxıstanın müstəqil inkişafı üçün yeni imkanlar açacağına inanırlar.

Amma qeyd etməyi vacib hesab edirəm ki, agentliyin Qazaxıstandakı fəaliyyətini dayandırmaq qərarı geosiyasi gərginlik və müxtəlif güc mərkəzləri arasında artan rəqabət kontekstində qəbul edilib. Bu vəziyyətdə Qazaxıstan digər Mərkəzi Asiya ölkələri kimi öz suverenliyini və müstəqilliyini möhkəmləndirməyə çalışır”.

Politoloq və alim Jaksılık Sabitov:

“USAID-in Qazaxıstandakı fəaliyyətinin dayanması mühüm hadisədir. Ancaq eyni zamanda, mən onun əhəmiyyətini şişirtməzdim. Parlament üzvləri oradan müxtəlif layihələrə külli miqdarda vəsait ayrıldığını deyirlər.

Əslində, USAID-in göstərdiyi yardım o qədər də böyük deyildi. Yəni, aydındır ki, Amerika üçün Qazaxıstanda vətəndaş cəmiyyətinin inkişafına böyük sərmayə yatırmaq o qədər də vacib deyildi. Yaxşı, Tramp özü etiraf etdi ki, bunlar, prinsipcə, onun üçün əhəmiyyətsiz xərclərdir. Beləliklə, USAID-in Qazaxıstana yardımı başa çatdı.

Eyni zamanda, təbii ki, USAID-in Qazaxıstanda maliyyələşdirdiyi bütün layihələrin tamamilə zərərli olduğunu söyləmək olmaz. Müxtəlif layihələr, o cümlədən Qazaxıstan üçün çox vacib olan layihələr var idi. Bəziləri isə ölkəmiz üçün heç də vacib deyil. Yəni, burada söhbət bəzi başqa ölkələrin gündəmini əks etdirən layihələrdən gedir.

Deputatın təsvir etdiyi layihəyə (2 milyon dollar dəyərində) gəlincə, mən düşünmürəm ki, birincisi, bu, ən böyük layihədir, ikincisi, Qazaxıstan cəmiyyətinə xüsusi təsir göstərib. Yəni bu, əslində okeanda bir damladır. Qazaxıstanın özü çox güman ki, QHT-lərə USAID-dən daha çox pul xərcləyir.

Bundan başqa, Qazaxıstanın mülki sektorunu dəstəkləmək üçün vəsaitlərini xərcləyən başqa ölkələr də var. Odur ki, Mərkəzi Asiyada (təkcə Qazaxıstanda deyil) insan hüquqlarının gücləndirilməsi üzrə 2 milyonluq layihə (xüsusən də LGBT) çətin ki, Qazaxıstanın sosial sferasında, insanların hüquqları ilə bağlı dəyişikliklərə ciddi təsir göstərsin. Yəni, mən düşünmürəm ki, bu xüsusi layihənin uzunmüddətli nəticələri var”.