Avropa zəmanətsiz, NATO mənasız: Tramp müharibədən sonrakı dünya düzənini dağıdır

Milli.Az "Baku Network"da dərc olunmuş məqaləni təqdim edir:

3 martdan etibarən ABŞ Kanada, Meksika və Çindən gətirilən mallara rekord həcmdə - 1,5 trilyon dollar dəyərində idxal rüsumları tətbiq edib. Bundan bir gün əvvəl respublikaçı senatorlar ölkənin BMT-dən çıxmasını nəzərdə tutan qanun layihəsi irəli sürdülər. Bu addımlar açıq şəkildə göstərir ki, Konqresdə əksəriyyətin dəstəklədiyi yeni ABŞ administrasiyası mövcud dünya nizamına qarşı sərt hücuma keçib.

Kanada çağırışı: təhqirlər və şantaj arasında

Tramp dönəmində ABŞ-Kanada münasibətləri həmişə gərgin olub, lakin indi bu, tamamilə yeni mərhələyə keçib. Tramp Kanadanın baş naziri Castin Trüdonu ardıcıl şəkildə alçaldaraq onu "51-ci ştatın qubernatoru", "ağlayan qızcığaz" və "zəif adam" adlandırır. Lakin bu açıq kobudluğun arxasında daha ciddi hesablamalar dayanır.

Bir tərəfdən, Tramp Kanadanı ABŞ-ın bütün problemlərinin günahkarı kimi təqdim edir - opioid böhranından tutmuş ticarət balanssızlığına qədər. Digər tərəfdən isə iqtisadi güzəştlər tələb edir. Fevral ayında Kanada ixracına 25%-lik əlavə tariflər tətbiq ediləcəyini elan edərək, ölkənin xarici ticarətinin 72%-ni (təxminən 400 milyard dollar) təhlükə altına qoydu. Trüdo dərhal narkotik ticarətinə qarşı mübarizəni gücləndirəcəyini və sərhəd nəzarətini artıracağını bəyan etdi, bu isə yeni tariflərin tətbiqini müvəqqəti dayandırdı.

Lakin faktlar danılmazdır: DEA məlumatına görə, ABŞ-a şimal sərhədindən keçən fentanil cəmi 0,2%-dir, halbuki Meksikadan hər il 12 ton narkotik gətirilir. Yəni Kanadaya edilən təzyiq real təhlükəyə qarşı mübarizə yox, sadəcə populyar ritorikadır.

Bu taktika artıq nəticə verib: 2019-cu ildə iqtisadi sanksiyalarla hədələyərək, Tramp Ottavadan USMCA ticarət razılaşmasında güzəştlər qopartmış və Kanada bazarını ABŞ-ın süd məhsulları üçün açmağa məcbur etmişdi. Görünən odur ki, bu dəfə də eyni ssenari təkrarlanacaq - gurultulu bəyanatlar və müvəqqəti gərginlik sonda yalnız kiçik güzəştlərlə yekunlaşacaq.

Meksika: miqrasiyaya qarşı Amerika "səddi"

Cənub qonşusuna qarşı Tramp daha da sərt mövqe tutur. Yenidən 25%-lik tariflər tətbiq edəcəyi (2023-cü ildə 456 milyard dollarlıq ixracat) ilə hədələyir və narkokartellərlə mübarizə üçün hərbi müdaxiləni istisna etmir.

Əsas məqsəd - Meksikanı tampon zona kimi istifadə edərək ABŞ-a qeyri-leqal axının qarşısını almaqdır. Tramp 11 milyon qanunsuz miqrantın deportasiyasına başlayacağını bəyan edir və Meksika hökumətindən bu prosesi sürətləndirməsini tələb edir. Bundan əlavə, sərhəddə divarın inşasına israr edir - 2025-ci ilin yanvarında bu layihənin davam etdirilməsi üçün əlavə 3,8 milyard dollar ayrılıb. Trampın ilk prezidentliyi dövründə divarın 654 mili tikilmişdi.

Onun regional siyasətində hərbi komponent də güclənir. 2024-cü ildə Sinaloa kartelinin liderlərinə qarşı xüsusi əməliyyat keçirildi və Ağ Ev artıq Meksika ərazisində yeni zərbələrin planlaşdırıldığını açıq şəkildə bəyan edir. Meksikaya faktiki olaraq passiv müşahidəçi rolu təklif olunur - yəni ABŞ xüsusi xidmət orqanlarının ölkə ərazisində "əməliyyat tədbirləri" keçirməsinə göz yummalıdır.

Argentina - ABŞ-ın Latın Amerikasında yeni favoriti

Latın Amerikasında solçu hökumətlər Vaşinqtonun qəzəbinə tuş gəldiyi halda, Argentina sürətlə ABŞ-ın əsas müttəfiqlərindən birinə çevrilir. Sağçı prezident Xavyer Mileyin hakimiyyətə gəlişi Vaşinqton üçün yeni alyans imkanları açdı və ABŞ regionda etibarlı tərəfdaş qazanmış oldu.

ABŞ və Çin arasında Latın Amerikasında gedən rəqabət fonunda Tramp Pekini bu regiondan sıxışdırmağa çalışır. İlk hədəf Panamadır - Çin yüklərinin əhəmiyyətli hissəsi buradan keçir. Bu tendensiyanın genişlənəcəyi və strateji əhəmiyyətli ölkələrdə Çinin mövqeyinin zəiflədilməsi üçün yeni cəhdlərin ediləcəyi ehtimal olunur.

Avropa - ABŞ-ın zəmanətsiz tərk etdiyi qitə

"Amerika hər şeydən öncə" siyasəti təkcə ABŞ-ın qonşuları ilə münasibətlərinə təsir etmir. Onilliklər boyu Vaşinqtonun təhlükəsizlik zəmanətlərinə alışmış Avropa indi beynəlxalq təhlükəsizlik sistemindəki rolunu yenidən düşünməyə məcburdur.

Trampın Avropadakı hərbi iştirakını azaltmaq niyyəti və NATO-ya qarşı sərt tənqidləri Avropa ölkələrini yeni müdafiə modelləri axtarmağa vadar edir. Bu isə qlobal miqyasda ciddi geosiyasi dəyişikliklərə səbəb ola bilər.

Tramp populist ritorikasına baxmayaraq, ABŞ-ın ənənəvi müttəfiqlərdən uzaqlaşdığı və yalnız sərt bazarlıq və güc vasitəsilə siyasət apardığı yeni qlobal reallıq formalaşdırır. Onun Şimali və Latın Amerikasında apardığı siyasət artıq real təsir göstərir. Qarşıdakı illər isə onun dünya nizamını yenidən qurmaqda nə qədər irəli gedə biləcəyini göstərəcək.

Panama kanalı uğrunda mübarizə

Tramp administrasiyası regionda siyasətini təzyiq və hədələr vasitəsilə formalaşdırmağa davam edir. Ağ Evin Latın Amerikası ölkələrinə əsas tələbi - kütləvi deportasiyalara yardım göstərmək və narkokartellərin ləğvində əməkdaşlıq etməkdir. Əks halda, onları ticarət baryerləri, sanksiyalar və iqtisadi təzyiqlər gözləyir.

Trampın xüsusi diqqət ayırdığı ölkələr - Salvador, Honduras və Nikaraquadır. O, bu ölkələrdən ABŞ-a sığınacaq üçün üz tutanların əksəriyyətini qəbul etməyi və miqrant axınının qarşısını almağı tələb edir. 2022-ci ildə bu "Şimali üçbucaq" regionundan ABŞ-a 541 min miqrant gəlib, yeni administrasiya isə bu axını əhəmiyyətli dərəcədə azaltmağa çalışır.

Vaşinqton isə burada heç bir millət və ya ölkə fərqi qoymur. İstər Rusiya vətəndaşları (2022-ci ildən etibarən 22 min rusiyalı ABŞ sərhədini keçməyə çalışıb), istərsə də venesuelalılar (yalnız 2023-cü ilin sentyabrında 50 min venesuelalı ABŞ-a daxil olub) - Ağ Ev onların hamısını istənilməyən miqrantlar hesab edir və nə olursa olsun, qarşısını almaq istəyir.

Miqrasiya məsələsi Trampın Latın Amerikasında yürütdüyü siyasətin yalnız bir hissəsidir. O, eyni zamanda, Kolumbiya, Peru və Çili ilə iqtisadi müqavilələri yenidən gözdən keçirir və xüsusilə ABŞ-ın polad və kənd təsərrüfatı sənayesini qorumağa çalışır.

Venesuela məsələsində Tramp yenidən sanksiya təzyiqlərini gündəmə gətirib. 2017-ci ildə Karakasa qarşı ən sərt məhdudiyyətləri tətbiq edən şəxs kimi, o, indi Maduro rejiminə daha sərt tədbirlərlə hədələyir və Venesueladan çıxan qaçqınların qəbul edilməsini tələb edir.

Çin təsiri də Trampın hədəfində qalır. 2023-cü ildə Pekin Latın Amerikası ölkələrinə 9 milyard dollardan çox investisiya yatırıb ki, bu da Vaşinqtonda ciddi narahatlıq doğurur. Amma əgər region hökumətləri Trampın siyasətini dəstəkləsələr, iqtisadi sanksiyalar yalnız təzyiq vasitəsi olaraq qalacaq və real siyasətə çevrilməyəcək.

Ağ Evin ritorikasında xüsusi yer tutan Panama məsələsi də diqqət mərkəzindədir. Trampın Panama kanalı barədə dedikləri getdikcə Rusiyanın Krım barədə narrativlərinə bənzəyir: "Qaytarmaq səhv idi", "strateji obyekt geri qayıtmalıdır". Fevral ayında Tramp açıq şəkildə bildirib: "Onu qaytaracağıq, ya da çox ciddi bir şey baş verəcək". Bu sözlər ya hərbi müdaxiləyə, ya da sərt iqtisadi tədbirlərə işarə edir.

Panama kanalı qlobal ticarətin ən vacib arteriyalarından biridir - dünya yükdaşımalarının 5%-i, ABŞ-ın konteyner ticarətinin isə 40%-i məhz buradan keçir. Çin bu kanalın 22%-ni istifadə edir ki, bu da Vaşinqton üçün təkcə iqtisadi yox, həm də geosiyasi əhəmiyyət daşıyır. Amma Yaxın Şərqdə gərginliyin artması Trampın prioritetlərini müvəqqəti dəyişdi və Panama böhranı qismən kənara çəkildi. Xüsusilə, Panama hökuməti Çinlə iri investisiya müqaviləsindən imtina etməyə hazır olduğunu bildirdikdən sonra Ağ Ev bu məsələdə geri addım atıb.

Tramp, həmçinin, regionda sağçı liderlərə açıq simpatiyasını göstərir. O, Argentina prezidenti Xavyer Mileyə "ən sevimli prezidentim" deyir və onu Ağ Evə dəvət edib. Bu, Vaşinqtonun Latın Amerikasında sağçı, antixina və pro-Amerika hökumətlərini dəstəkləmək strategiyasının bir hissəsidir.

İsrailə dəstək, İrana təzyiq və "yeni Qəzza" planları

Tramp ikinci prezidentliyinə İsrailə gücləndirilmiş dəstək verərək başladı. Ağ Ev onun ilk prezidentliyi dövründə verilən qərarları - 2017-ci ildə Qüdsü İsrailin paytaxtı kimi tanımağı və Qolan təpələrinin İsrailə aid olduğunu təsdiqlədi. 2025-ci ilin yanvarında ABŞ İsrailə 8 milyard dollar hərbi yardım ayırıb.

Qəzza məsələsində Trampın siyasəti isə qeyri-müəyyən qalır. 5 fevralda o, 2 milyon fələstinlinin deportasiya olunmasını, bütün infrastrukturun dağıdılmasını və ərazinin elit kurorta çevrilməsini təklif edib. 25 fevralda isə Ağ Ev süni intellektlə yaradılmış video yayımlayıb ki, orada gələcəyin Qəzzası göydələnlər, yaxtalar, kazinolar və "Trump Gaza" yazılmış mehmanxana ilə təsvir olunur.

Amma hələlik bunlar real plandan çox, siyasi ritorikaya bənzəyir. Tramp ABŞ qoşunlarının bölgəyə göndərilməyəcəyini bildirib, bu isə layihənin həyata keçmə ehtimalını azaldır.

Tramp administrasiyası İranın neft ixracını 90% azaltmaq niyyətindədir ki, bu da İran iqtisadiyyatına ağır zərbə vuracaq. 2024-cü ildə İranın neft ixracı 54 milyard dollar olub və bu, ölkənin xarici ticarət gəlirlərinin 55%-ni təşkil edir. Ağ Ev yeni sanksiyalar, İran müxalifətinə dəstək və hətta Tehranda rejim dəyişikliyi ssenarilərini müzakirə edir.

Bununla paralel olaraq Vaşinqton Səudiyyə Ərəbistanı və Körfəz ölkələri ilə əlaqələrini möhkəmləndirir. ABŞ-dan silah alışlarının artırılması gözlənilir - 2017-ci ildə 110 milyard dollarlıq müqavilə imzalanmışdı, indi də oxşar razılaşmalar müzakirə edilir.

Suriya siyasəti də Trampın anti-İran strategiyasına xidmət edir. 2024-cü ilin dekabrında Əsəd rejiminin süqutundan sonra Vaşinqton İranın dəstəklədiyi qruplara qarşı əməliyyatlara başlamağı planlaşdırır və yeni Suriya hökumətinə tam dəstək verir.

Beləliklə, Trampın Yaxın Şərq strategiyası dörd əsas prinsipə söykənir: İsraili gücləndirmək, İranı zəiflətmək, terror qruplaşmalarını məhv etmək və iqtisadi baxımdan sərfəli sövdələşmələr əldə etmək.

Afrika: ən son prioritet və ticarət maraqları uğrunda mübarizə

Afrika qitəsi Tramp administrasiyasının xarici siyasətində kənar bir mövqedə qalır. Ağ Ev humanitar yardım və infrastruktur layihələrinə ayrılan xərcləri azaltmağı planlaşdırır, eyni zamanda, tərəfdaşlardan Çin iqtisadiyyatından asılılığın azaldılmasını tələb edir.

Vaşinqton Afrika ilə ticarət sazişlərini yenidən nəzərdən keçirmək və qitə ölkələrinə ABŞ üçün daha sərfəli müqavilələr qəbul etdirmək istəyir. Lakin bunun müqabilində nə ciddi investisiya, nə də siyasi öhdəliklər təklif olunur. Afrika, Trampın ilk prezidentlik dövründə olduğu kimi, yenə də Ağ Evin diqqətində Latın Amerikası və Asiya kimi prioritetlərə uduzur.

Avropa: "Xüsusi münasibətlər"in sonu və NATO ultimatumları

Trampın Avropa siyasəti üç əsas prinsip üzərində qurulub:

Hərbi xərclər - NATO müttəfiqlərinə təzyiq göstərərək onların müdafiə büdcələrini artırmasını tələb edir. 2024-cü ildə alyansın 31 ölkəsindən cəmi 18-i ÜDM-in 2%-i səviyyəsinə çatıb, Almaniya isə hələ də 1,57%-dən yuxarı xərcləmək istəmir. Tramp ABŞ-ın Avropadakı hərbi öhdəliklərini minimuma endirmək üçün NATO-ya qarşı təzyiqini artırır.
İqtisadi təzyiq - ABŞ-ın Avropa İttifaqı ilə ticarət balansını düzəltmək üçün təzyiqləri artırır. 2024-cü ildə ABŞ-ın Avropa ilə ticarət kəsiri 235,6 milyard dollar təşkil edib. Tramp bunun qarşısını almaq üçün Avropa ölkələrini daha çox Amerika malları və enerji resursları, xüsusilə maye qaz (LNG) almağa məcbur etmək istəyir. Halbuki 2024-cü ildə Avropanın ABŞ-dan LNG tədarükü 18% azalıb.
Avropa İttifaqında siyasi parçalanma - Tramp açıq şəkildə Avropanın sağçı qüvvələrini dəstəkləyir. Macarıstanda Viktor Orban, Almaniyada AfD (Alternativ für Deutschland) kimi populist partiyalar onun əsas müttəfiqləridir. O, Brüsselin siyasi elitalarını hədəf alaraq, Avropa İttifaqını daxildən zəiflətməyə çalışır.

Trampın məqsədi ABŞ-ın Avropa qarşısında öhdəliklərini minimuma endirməkdir. Onun NATO və Ukrayna məsələsində qeyri-müəyyən mövqeyi Avropa ölkələrini Vaşinqtonun artıq təhlükəsizlik zəmanəti verməyəcəyi ssenarisinə hazırlaşmağa məcbur edir. Brüsseldə "Avropa öz təhlükəsizliyini özü təmin etməlidir" kimi bəyanatlar səslənsə də, bunlar hələlik emosional reaksiya təsiri bağışlayır və real strategiyadan çox uzaq görünür.

ABŞ üçün sərhədsiz azadlıq

Tramp ABŞ-ı beynəlxalq sazişlərlə məhdudlaşdırmaq istəmir. Onun bu siyasəti aşağıdakı addımlarla özünü göstərir:

ABŞ-ın BMT-nin İnsan Haqları Şurasından çıxması
Parisin iqlim sazişindən tamamilə çıxması
ÜTT (Ümumdünya Ticarət Təşkilatı) və NATO üzvlüyünü sual altına alması (baxmayaraq ki, real çıxış ehtimalı daha çox bir təzyiq vasitəsidir).

Trampın siyasəti rasional praqmatizmə əsaslanır. O, kəskin və şok effekti yaradan bəyanatlar verməklə tərəfdaşlarını qorxutmaq və onları güzəştlərə məcbur etmək taktikası yürüdür.

Onun Avropa siyasətində ən inqilabi məqam ondan ibarətdir ki, ABŞ artıq nə demokratiyanın, nə də qitə təhlükəsizliyinin qarantı rolunda çıxış etmək istəmir. Yeni yanaşma tamamilə riyazi hesablara, iqtisadi maraqlara və öhdəliklərdən qaçmağa əsaslanır.

Bu yeni reallıq Avropanı istər-istəməz dəyişməyə məcbur edəcək - çünki qitənin başqa seçimi qalmır.

Milli.Az