Icma.az
close
up
RU
Azərbaycan dili və mədəniyyəti: milli və bəşəri dəyərlər

Azərbaycan dili və mədəniyyəti: milli və bəşəri dəyərlər

News24 portalından alınan məlumata görə, Icma.az xəbər verir.

Dil haqqında tarixən çox maraqlı, düşündürücü və ibrətverici ideyalar söylənmişdir. Tədqiqatçılar (əsasən etnolinqvistlər) müasir mərhələdə, adətən V.Humboltun millət kontekstində yanaşma kimi ifadə edilə bilən ideyasına çox əhəmiyyət verirlər. Böyük alman alimi dili millətin dünyaduyumunun özünə məxsusluğu fenomeni kimi dərk edirdi. O yazırdı ki, dilin “daxili forması xalq və ya milli ruhun ifadə vasitəsidir”. Bu özəllik praktiki həyatda danışıq dili vasitəsi ilə ifadə edilir. Buradan V.Humboltun məşhur deyimi məntiqi ümumiləşdirmə kimi alınır: “dil millətin qəlbinin aynasıdır”!

Bu cür anlamda istənilən dil fərdi səviyyə ilə kollektiv miqyasın vəhdətində insanın özünə, ərtafına, mənsub olduğu etnosa və dünyaya olan münasibətlərinin “Yol Xəritəsi” kimi təsəvvür edilə bilər. Bütün hallarda dil mədəniyyət məkanında mövcud olduğundan onu ilk növbədə mədəniyyətin “yol xəritəsi” olaraq dərk edə bilərik. Məsələnin bu cür qoyuluşunun fəlsəfi və ümumiyyətlə, nəzəri tərəfi çox mürəkkəbdir və bizi bu məqalənin məqsədlərindən uzağa apara bilər.

Burada ancaq onu vurğulayaq ki, dilin daxili formasının milli mentalitetin və etnoidentikliyin formalaşması üsulunun bünövrəsi kimi qəbul edilməsi zəruridir. Bununla dilin substantiv (məzmun, məna və mahiyyətin vəhdəti) və funksional [ünsiyyət, danışıq, psixoloji və sosial duyumlar, dünyagörüşü, estetik zövq, ideya və ideologiyanın rəmzi (işarələr, hərflər, rəqəmlər və s. vasitəsi ilə) və səslərdə ifadələri] tərəfləri arasında daxili bağlantı qurmaq mümkün olur. Bu bağlantı duyğusal, emosional və məntiqi aspektlərin vəhdəti kimi təzahür edir.  

Dilin semantikası və milli mentalitet

Fəlsəfədə belə bir tezis var: hər bir etnos (xalq, millət və ümumi anlamda cəmiyyət) dil məkanında mövcud olur. Bir sıra filosoflar bir qədər də irəli gedərək yazırlar ki, “hər bir elm dil məkanında mahiyyət alır və ona uyğun məzmunlaşır”. Məsələn, M.Haydegger yazırdı ki, “varlıq” latın deyil yunan anlamında olsaydı, fəlsəfə tamamilə fərqli olardı.

Deməli, dil və bütövlükdə insan birgəyaşam üsulu bir-biri ilə daxili bağlantıdadır. Faktiki olaraq insan və onun birgəyaşamının bütün formaları dilin tarixi, linqvistik, semantik, kommunikativ, sosial-psixoloji və “mental” məkanında təşəkkül edir və indi də etməkdədir. Buradan dillə mədəniyyətin münasibətlərində milli ilə bəşəriliyin maraqlı əlaqəsi üzərində düşünmək olar.

Azərbaycan dili və mədəniyyəti: sinharmoniya nümunəsi

“Sinharmoniya” dərin və düşündürücü termindir. Araşdırmalarımnız göstərmişdir ki, “sin”, ümumiyyətlə, varlığın təməlində dayanan ünuiversal substansiyadır. Onun Şərq fəlsəfəsində (məsələn, Türk və Çin) özəl anlamı olmuşdur. Türk xalqlarının mifoloji şüurunda sinharmoniya yaradıcı və tənzimləyici funksiyanı yerinə yetirir. Türk dillərinin sinharomiyası isə sözlərin kök üzərində yaradılması ilə bağlıdır ki, bu özəllik türklərin həyatlarını hər bir sferasında müasirliyin kökə bağlılıq üzərində təşəkkülünü ifadə etməkdədir. Bu aspekt hələ dərin və geniş araşdırılmalıdır. İndi onu vurğulayaq ki, Azərbaycan dilinin sinharmoniyası, ümumiyyətlə, azərbaycanlıların (bütün etnik qrupların) mədəni mentalitetinin formalaşmasının əsas mənəvi, ideya, psixoloji və mədəni baza “sahəsidir”! Azərbaycan dili türk dilləri qrupunun fenomeni kimi bu keyfiyyətlə dünyada bənzəri olmayan “azərbaycanlı mentaliteti” formalaşdırmışdır. Bu prosesin bir neçə özəlliyi vardır. Burada ancaq dörd faktoru vurğulayaq:

Azərbaycanlı mentalitetində dillə mədəniyyətin orijinal vəhdətinin təşəkkülü əsas yer tutur;

Dillə mədəniyyətin qarşılıqlı əlaqəsi və mənəvi nisbətində milliliklə bəşəriliyin möhtəşəm sintezi gerçəkləşmiş və artıq sosial-mədəni koda (memə) çevrilmişdir;

Azərbaycan dili ilə mentalitetin hazırda varolma (mövcudluq) məkanı Azərbaycançılıqla multikulturalizmin ortaq substantiv, kommunikativ və funksional sahəsidir.

Bu sahənin varolmasının daşıyıcı faktorlarından biri milli xarakterdir. Milli xarakter mentallıqda, mədəniyyətdə və psixologiyada özünü göstərən emosional-hissi xüsusiyyətlərin kompleksidir. Milli xarakter, həm də cəmiyyətdə baş verənlərə insanların göstərdiyi reaksiyalarda ehtiva olunur.

Deməli, Azərbaycan dili ilə mədəniyyətinin münasibətlərini obyektiv və dərindən dərk etmək üçün Azərbaycançılıq ideologiyasını obyektiv dərk etmək və multikulturalizmin Azərbaycan formasının gerçək məzmununu anlamaq mütləq şərtdir. O prizmadan baxanda türkçülüyün və azərbaycançılığın dolğunluqla bir-birini tamamladığını aydınca görmək mümkündür! Həmin “qarşılıqlı tamamlama sahəsi”ndə nə radikal millətçilik, nə etnik məhdud baxışlılıq, nə də başqasını inkar etmək elementi vardır. Orada ancaq kökə, millətə, mədəniyyətə, dilə bütövlükdə Azərbaycan cəmiyyəti konktestində sədaqət və sevgi vardır. Bu anlamda Azərbaycançılıq mədəniyyətin milliliyi ilə bəşəriliyinin möhtəşəm mövcudolma məkanıdır.

Füzuli Qurbanov,

AMEA Fəlsəfə və Sosiologiya İnstitutu, “İdrak nəzəriyyəsi və məntiqi” şöbəsinin müdiri, fəlsəfə elmləri doktoru

Ən son yeniliklər və məlumatlar üçün Icma.az saytını izləyin, biz hadisənin gedişatını izləyirik və ən aktual məlumatları təqdim edirik.
seeBaxış sayı:76
embedMənbə:https://news24.az
archiveBu xəbər 29 May 2025 11:59 mənbədən arxivləşdirilmişdir
0 Şərh
Daxil olun, şərh yazmaq üçün...
İlk cavab verən siz olun...
topGünün ən çox oxunanları
Hal-hazırda ən çox müzakirə olunan hadisələr

Stəndapçı: “Uill Smit bacarmasa, Yannik Sinner rolunu oynamağa hazıram” FOTO

18 Oktyabr 2025 03:13see186

Məhkəmədə Ermənistan vətəndaşlarının cinayət xarakterli məlumatlar tədqiq olunub FOTO

17 Oktyabr 2025 20:37see154

Bakıda bal yarmarkası fəaliyyətə başlayır

17 Oktyabr 2025 13:46see147

“Ağır çantalar uşaqlarda onurğa əyriliyinə gətirib çıxarır” EKSPERT DANIŞDI

17 Oktyabr 2025 11:50see142

Tramp: Hazırda Rusiyaya qarşı yeni sanksiyaların tətbiqi üçün ən münasib vaxt deyil

17 Oktyabr 2025 03:21see132

Pəncərələri qış rejiminə necə keçirtmək olar?

18 Oktyabr 2025 04:47see130

Tramp: ABŞ Tomahawk raketlərinin ehtiyatlarını tükədə bilməz

17 Oktyabr 2025 01:09see128

Orban Putin Tramp görüşü barədə: Biz hazırıq!

17 Oktyabr 2025 04:35see128

Xaçmaz Rayon Prokurorluğunda “Açıq Qapı” Günü Keçirilib

17 Oktyabr 2025 11:35see128

Ramiz Mehdiyev İlham Əliyevə qarşı sui qəsd PLANLAŞDIRIB Sensasion iddia

17 Oktyabr 2025 22:34see126

Məhkəmədə həmin məlumatlar da tədqiq olundu Fotolar

17 Oktyabr 2025 20:42see126

DNT testi bütün həyatını dəyişdi: Uşağının əsl atası məlum oldu

17 Oktyabr 2025 14:24see124

“Xocalı Balı” ilk dəfə bal yarmarkasında alıcılara təqdim olunub REPORTAJ

18 Oktyabr 2025 14:09see124

İlham Əliyevdən Xəzəryanı ölkələrə ÇAĞIRIŞ

18 Oktyabr 2025 10:48see124

Neftinin qiyməti 1 dollar ucuzlaşdı

18 Oktyabr 2025 10:51see123

Tanınmış logistika şirkəti iflas etdi

18 Oktyabr 2025 03:04see122

Çin polisinin ağıllı köməkçiləri: Təhlükəsizliyi robot itlər qoruyacaqlar

18 Oktyabr 2025 06:32see122

Rusiya 4 bölgə üzərində 23 Ukrayna PUA sını vurub

17 Oktyabr 2025 04:22see121

ChatGPT yə verilməsi qadağan edilən 8 sual SİYAHI

18 Oktyabr 2025 02:52see120

Prezident ailəsi Vatikan bağlarında Fotolar Video

18 Oktyabr 2025 04:14see118
newsSon xəbərlər
Günün ən son və aktual hadisələri