BIAF 2025: Xoreoqrafiyanın dilində faciə

Bakıda “Hamlet, Danimarka Şahzadəsi”nin tarixçəsi barədə danışıldı

Bakı, 13 noyabr, Tatyana İvanayeva, AZƏRTAC

“Hamlet, Danimarka Şahzadəsi”, Bakı Beynəlxalq İncəsənət Festivalının (BIAF 2025) ikinci həftəsonunun davamı kimi səhnəyə gətirilmiş tamaşa, müasir teatrın müəyyənedici fiqurlarından biri olan Rober Lepajın artıq üçüncü dəfə Şekspirin faciəsinə müraciətinin səhnə təcəssümüdür — elə bir əsər ki, artıq dörd əsrdən çoxdur rejissorları düşündürməkdə davam edir. Rejissorun etirafına görə, “Hamlet” həm əsər, həm də qəhrəman olaraq onun yaradıcılıq yolunda silinməz iz buraxıb.

AZƏRTAC-ın məlumatına əsasən, Bakı tamaşaçıları Lepajın yeni işini bir çox Avropa ölkələrinin tamaşaçılarından xeyli əvvəl görmək imkanı əldə ediblər. Tamaşanın dünya premyerası 2024-cü ilin aprelində Torontoda böyük uğurla nümayiş olunub. O zaman “Toronto Guardian” qəzeti bu səhnə işini “ifa sənətinin səmada bağlanmış ittifaqı” və “buraxmaq olmaz deyə biləcəyiniz ilin rəqs hadisəsi” adlandırmış, “Intermission Magazine” isə onu “nəfəskəsici tamaşa” kimi qiymətləndirmişdi. Avropa premyerası həmin ilin mayında Rumıniyanın Krayova şəhərində keçirilən Beynəlxalq Şekspir Festivalında (Le Festivalul Internațional Shakespeare) baş tutmuşdu. Tamaşa bundan sonra Avropada qastrol səfərinə çıxmadığından, Bakı onu bir çox Avropa paytaxtlarından, o cümlədən Parisdən də əvvəl seyr edə bildi.

Lepaj “Hamlet” mövzusuna ilk dəfə 1990-cı illərin ortalarında, özünə “Elsinor” adlı monotamaşa kimi təqdim etdiyi əsərlə yaxınlaşmışdı. On ildən sonra isə Moskvada “Hamlet | Kollaj” adlı solotamaşa yaradıb. Burada yeganə aktyor bütün personajları canlandırır, səhnə isə maili, fırlanan bir kub şəklində idi. Rejissorun üçüncü “Hamleti” isə bu dəfə plastik ifadə vasitələri ilə, lakonik və minimalist dekorasiyalar fonunda təqdim olunur.

Budur, iki axşam boyunca Azərbaycan Dövlət Akademik Musiqili Teatrının səhnəsində Şekspir ehtirasları alovlandı — bu ehtiraslara Rober Lepaj və Giyom Kote yeni həyat bəxş etdilər; faciəni elə bir cazibədar performansa çevirdilər ki, burada hər bir hərəkət, hər bir toxunuş qəhrəmanların dərin emosiyalarını və daxili mübarizəsini ifadə edir. “Hamlet, Danimarka Şahzadəsi” (“Hamlet, Prince of Denmark”) sadəcə bir tamaşa deyil, innovasiyalı yanaşmadır, burada rəqs əsas ifadə dili rolunu oynayır, müasir xoreoqrafiyanın klassik elementlərlə iç-içə keçdiyi səhnələrdə isə şeir sətirləri yeni mənalar qazanır. Lepajın ifadəsi ilə bu, “Danimarka şahzadəsini anlamaq üçün daxili ziddiyyətlərin və paradoksların qeyri-verbal, yəni hərəkətlə ifadə yollarını axtarmaq” cəhdidir. Onun sözləri ilə desək: “Heç vaxt “Hamlet” mövzusunu bağladığınızı deyə bilməzsiniz, hər zaman yeni bir qapı tapmaq mümkündür”.

“Hamlet, Danimarka Şahzadəsi” – dünyaşöhrətli rejissor Rober Lepaj ilə onun səhnədə müxtəlif janrları birləşdirmə arzusunu bölüşən xoreoqraf, Kanada Milli Baletinin aparıcı solisti Giyom Kotenin üçüncü birgə işidir. Klassik balet artisti olan Kote bu layihədə təkcə xoreoqraf kimi deyil, həm də truppanın formalaşdırıcısı kimi çıxış edib. Truppaya aktiv balet ifaçıları ilə yanaşı, balet “pensioneri” Maykl Foq (Poloni rolu) və breykdansçı Uilyam Sadler (Laert rolu) də daxil idi. Bu yolla Kotenin xoreoqrafiyası müxtəlif sənət imkanlarını ahəngdar şəkildə birləşdirir. Xoreoqrafiya bəlkə də texniki baxımdan mürəkkəb sayılmaya bilər, amma o, aydın, oxunaqlı və struktur baxımından düzgün qurulmuşdur, xüsusilə də nəzərə alsaq ki, Lepaj tamaşada tamaşaçını səhnə-səhnə, epizod-epizod pyes boyunca sadəcə irəliləyir.

Rejissorun maraqlı “yanaşması” ondan ibarət idi ki, Lepaj versiyasında Horatsio qadındır (ifaçı: Nataşa Puun Vu). O, sanki vizual baxımdan Rozenkrants və Gildenşternlə səsləşən, daha çox “boz”, neytral bir varlıq kimi təqdim olunur — elə bir obraz ki, vaxtaşırı görünən uzun saçlarına baxmayaraq, onun cinsini “oxumaq” çətindir.

Tamaşada ifadəli işıq tərtibatı və hərəkətli dekorasiyalar, ruhlar və insanlar, işıq və kölgə minimalistik rəqs içində birləşərək Şekspir dramının metaforik yozumunu təqdim edir. Doqquz rəqqasdan ibarət ansamblın dinamik hərəkətləri, insan zehninin gizli qatlarında baş verənlərlə qovuşur. “Journal des citoyens” yazırdı: “Səhnə tərtibatı dahiyanədir, xoreoqrafiya isə möhtəşəmdir”.

Rejissor tamaşada tamaşaçını “təfsir yeniliyi” ilə heyrətləndirməyə çalışmır, o, əsəri demokratik, yəni geniş tamaşaçı auditoriyası üçün anlaşılan şəkildə qurur. Bununla belə, Lepaj hamının tanıdığı qədim bir hekayəni yenidən danışır — cəlbedici, sirli və nağılvari biçimdə. Xoreoqraf isə bəzi məqamlarda süjetə kiçik dəyişikliklər edir, məsələn, burada Hamlet kralın elçilərini məktubları dəyişmədən, elə gəmiyə minərkən öz əlləri ilə öldürür.

Hərəkətə əsaslanan bu tamaşada səhnə məkanı hekayənin bir hissəsinə çevrilir, axıcılığı və “riyazi dəqiqliyə qaldırılmış plastikasına” görə valehedici təsir bağışlayır. Dekorasiya az, amma çoxfunksiyalıdır, belə ki, qara səhnəni zaman-zaman parlaq qırmızı, işıqlı pərdə kəsir; məhz bu sadə element Lepaja fikirləşdiyi ani transformasiyaları yaratmaq üçün kifayət edir. Hamletin atanın ruhu ilə görüş səhnəsi kölgə teatrı formasında qurulub: pərdə mərmər örtüyü kimi qaldırılır, ata qəbirdən qalxaraq oğluna öz ölüm tarixçəsini sözlə yox, hərəkətlə göstərir və bununla “Siçan tələsi” səhnəsinə bir növ öncül obraz yaradır. Burada aktyorlar hadisəni tamaşaçılara kürəkləri ilə göstərirlər — Lepajın orijinal baxışını nümayiş etdirən səhnə həllidir.

Rejissor, həmçinin Hamletin mərhum Poloni haqqında dediyi sözləri də səhnədə canlandırır — öldürülmüş saray məmurunun “naharda olduğu” barədə replikasını. Səhnədə Poloni Klaydinin nahar etdiyi stolun düz altında uzanmış vəziyyətdə göstərilir — sanki onun “naharda olması” Hamletin istehzalı sözlərinə çevrilmiş bir vizual obraz kimi təqdim olunur. İngiltərəyə yola düşən gəminin göyərtəsi isə həmin anda səhnədə canlanır, dəniz dalğası rəngindəki örtük qaldırılaraq Ofeliyanın suda batdığı səhnəyə çevrilir – görünməz əllər onu bu parıldayan, şaquli asılmış yüngül parçanın qatları arasında dalğalar kimi qaldırıb-endirir. Duel səhnəsində isə rapiralar yerinə yüngül lentlər işlədilir – bu lentlər tamaşaçının baxışını saxlayır, Hamlet və Laertin ölüm dadan rəqs duelini vurğulayır.

Lepaj və Kote bu layihə üçün müasir teatrın tanınmış dizaynerlərindən ibarət yaradıcı komanda toplayıblar. Komandaya “Ex Machina” teatrının kreativ direktoru, müasir rəqs səhnə tərtibatı üzrə ixtisaslaşmış Stiv Blanşe rəhbərlik edib. O, Kanada Milli Baleti və Toronto Rəqs Teatrı kimi kollektivlərlə üç yüzdən çox tamaşa hazırlayıb. Kostyum üzrə dizayner Maykl Canfrançesko, əsərləri Stratford Festivalı və İtaliyadakı Rossini Festivalında təqdim olunan sənətçidir, çoxsaylı teatr, opera və balet layihələrində iştirak edib.

Tamaşada Con Qzovskinin orijinal musiqisi səslənir. Xüsusilə bu tamaşa üçün bəstələnmiş zəngin musiqi partiturasında XVII əsrə aid hurdi-qurdi adlı simli alətin səsi seçilir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu alət ilk “Hamlet” tamaşasında, “Globus” teatrında da səslənmişdi və səhnəyə xüsusi kolorit qatır. Bəstəkar, səs rejissoru və musiqiçi Cohn Gzovski iki yüzdən çox teatr, rəqs və film layihəsində çalışıb, həm musiqi bəstələyib, həm ifa edib, həm də səs dizaynı yaradıb. Onun bəstəsi bəzən gərgin və qaranlıq, bəzən isə melodramatik səslənir, amma Lepajın Şekspirin sehrli dünyası, emosional və ironik tonunu qoruyur. Səhnənin yuxarısında yerləşdirilmiş mətn ekranı tamaşanın hansı hissəsində olduqlarını xatırladır və eyni zamanda, yumorla dolu, məzmunlu qeydlər üçün platforma rolunu oynayır.

Tamaşanın əvvəlində tamaşaçılara Şekspirin adındakı hərflərdən yığıla bilən ifadələr göstərilir. Daha sonra “sword” (qılınc) sözündəki “s” hərfinin yerdəyişməsi ilə “words” (sözlər) əmələ gəlir – Hamletin məşhur “words, words, words” replikası kimi. Ardınca isə elektron sətirdə “To be? Or not? To be!” – Şekspirin ən məşhur cümləsi yeni punktuasiya ilə təqdim olunur. Lepaj bu yolla faciənin mozaikasını dağıdıb yenidən yığır, Danimarka şahzadəsini öz baxış bucağından yenidən yaradır. Rejissor sanki tamaşaçılara xatırladır ki, hər şey bu dünyada dövridir – tamaşanın finalında bütün personajlar bir daha bir araya gələndə aydın olur ki, birinci səhnə artıq əvvəlcədən bu sonluğu danışmışdı.

Tamaşanın Bakıda nümayişi böyük maraqla qarşılandı. Təşkilatçıların vurğuladığı kimi, biletlər çoxdan tükənmişdi, bu da festivalın yüksək bədii səviyyəsini bir daha sübut etdi. Belə səhnə əsərləri Bakıdan çıxmadan dünya teatr məkanına toxunmaq imkanı yaradır. Bu da Bakı tamaşaçısının ayaqüstü, gurultulu və uzunsürən alqışları ilə təsdiqləndi.

BIAF festivalı noyabrın 16-dək davam edir və dünyanın aparıcı rejissorlarını, xoreoqraflarını, musiqiçilərini və ifaçılarını bir araya gətirir. Bu, bütün region üçün böyük əhəmiyyətə malik beynəlxalq miqyaslı hadisədir.