Bu arxivdə ən nadir səs yazıları saxlanılır FOTOLAR

Bakı, 8 may, AZƏRTAC

Tarixi keçmişi, onun ən dərin izlərini və həqiqətləri şübhəsiz arxivlər daşıyır. Buna görə də arxivləri “tarixin yaşadığı bir məkan” da adlandırırlar. Ölkəmizdə dövlət idarəçiliyinin əsas atributlarından olan və xalqımızın mənəvi sərvətini təşkil edən arxiv 1920-ci il dekabrın 6-da Azərbaycan Xalq Komissarları sovetinin sədri Nəriman Nərimanovun dekreti əsasında yaranıb. 1968-ci ildən isə Dövlət Səs Yazıları Arxivi fəaliyyətə başlayıb. Səs Yazıları Arxivini əbəs yerə “tariximizin səs yaddaşı” adlandırmırlar. Ölkəmizdə fəaliyyət göstərən altı dövlət arxivindən biri olan həmin arxivdə xalqımızın tarixi, mədəniyyət və incəsənətinin çox dəyərli nümunələri qorunur. Hazırda arxivdə 50 min saxlama vahidindən artıq fonovideo sənəd mühafizə edilir və onlardan 9 mini görüntü sənədlərinə aiddir.

Dövlət Səs Yazıları Arxivinin direktoru Xalidə Fərəcullayeva arxivdə saxlanılan musiqi əsərləri və mədəniyyət yazıları barədə AZƏRTAC-a müsahibəsində deyib: “Arxivlər tarixi sənədlərin, stenoqramların, daş kitabələrin, qayaüstü təsvirlərin, əlyazmaların, kitabların, mətbuat orqanlarının, müəyyən əşyaların, kolleksiyaların və sairənin qorunmasına, mühafizə edilərək gələcək nəslə çatdırılmasına xidmət edib. Səs Yazıları Arxivinin qarşısına Vətənimizin ictimai-siyasi, tarixi elm və mədəniyyətini özündə əks etdirən audio-video sənədləri, habelə dövlət, siyasi və ictimai xadimlərin çıxışlarının müxtəlif səs və video daşıyıcılarında olan yazıları, müharibə və əmək veteranlarının, elm və incəsənət xadimlərinin, ölkəmizə gələn yüksəkvəzifəli xarici qonaqların səs və video yazılarını toplayıb onların dövlət mühafizəsini təmin etmək kimi vacib vəzifə qoyulub.

Bundan başqa, əməkdaşlarımız qısa vaxt ərzində Azərbaycan musiqi xəzinəsinin inciləri sayılan xeyli qrammofon valları əldə ediblər. Onlar ötən əsrin əvvəllərində dünyanın müxtəlif səsyazma şirkətləri - Riqa şəhərində fəaliyyət göstərən məşhur “Qrammofon”, Parisin “Pete” qardaşları, Varşava şəhərində fəaliyyət göstərən “Sport-Rekord”, habelə Kiyevin “Ekstrafon”, Tbilisinin “Monarx-Rekord”, Bakının “Qrammofon-Rekord” və başqa səsyazma şirkətləri tərəfindən istehsal edilmiş qrammofon vallarıdır. Həmin vallarda Azərbaycan musiqisinin korifeyləri Cabbar Qarayağdıoğlu, Məşədi Məmməd Fərzəliyev, Keçəçioğlu Məhəmməd, Ələsgər Abdullayev (Şəkili Ələsgər), Məcid Behbudov (dünyaşöhrətli Rəşid Behbudovun atası), Seyid Şuşinski, Musa Şuşinski, Mirzə Güllər xanım, İslam Abdullayev (Segah İslam), qəribə taleli xanəndə Seyid Mirbabayev, Zabul Qasım, Məşədi Hilal Zeynalov, Zülfü Adıgözəlov, Xan Şuşinski, Həmid və Əsgər Malıbəyli qardaşları, məşhur tarzənlərdən Şirin Axundov (Salyanlı Şirin), Mirzə Fərəc, Qurban Pirimov, Mənsur Mənsurov, Cəmil Əmirov (bəstəkar Fikrət Əmirovun atası) və digərlərinin ifasında muğam, mahnı və el havaları əbədiləşib. Sayı 1500-ə qədər olan belə sənət inciləri arxivi “Qızıl fondu”nun əsasını təşkil edir. Qeyd edək ki, həmin valların hamısı 1901-1914-cü illər arasında yazılıb.

-Xalidə xanım, xalqımızın musiqi inciləri sırasında başqa hansı qiymətli yadigarları misal göstərmək olar?

-Xanəndə Aslan, Musa Səfərov, Qasım Abdullayev, Məşədi Qafar, səsi ilk vala yazılanlardan biri Əbdülqədir Cabbarov (Qədir bala), o zamanlar üçün nadir peşə sayılan qarmonçalan Məmmədtağı və başqaları belə sənətkarlardandır. Belə tapıntılar arxivin fondlarını zənginləşdirdiyi kimi mədəniyyət tariximizin araşdırılmasında da xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Dini ehkamların hökm sürdüyü bir zamanda böyük cəsarət nümunəsi göstərən qadın xanəndə Mirzə Güllər xanımın taleyi xüsusilə maraq doğurur. Zəmanəsinin haqsızlıqları gənc qızı doğma Cavad kəndindəki ata evindən qaçmağa məcbur edir. Əyninə kişi paltarı geyinərək el şənliklərində Mirzə Güllər adı ilə sönməz bir eşqlə oxuyan bu sənət fədaisinin səsi sonralar Şirvan, Gəncə, İrəvan və başqa iri şəhərlərdən gəlir. Artıq xeyli məşhur olan Mirzə Güllər xanımı Kiyevə dəvət edərək “Monarx-Rekord” Səsyazma Cəmiyyəti 1914-cü ildə onun ifasında “Mirzə Hüseyn” segahı, “Bayatı-Kürd”, “Bayatı-Şiraz” muğamlarını, “Yeri, dam üstə yeri” və başqa el havalarını qrammofon valına yazıb. Təəssüflər olsun ki, axtarışlar zamanı onun yalnız bir valı tapılıb. Lakin axtarışlar zamanı onu toy məclislərində və el şənliklərində görənlərin bir neçəsi ilə söhbətləşərək xeyli məlumat əldə edə bilmişik. Alim-yazıçı mərhum Əzizə Cəfərzadə xanəndənin keşməkeşli həyatından bəhs edən “Bir səsin faciəsi” romanını yazıb.

1910-cu ildən “Vağzalı”, “Mirzəyi”, “Tərəkəmə ”,“Əskərani” “Uzundərə” kimi oyun havaları, xanəndələrdən Cabbar Qarayağdıoğlu, Keçəçioğlu Məhəmməd və Məşədi Məmməd Fərzəliyev, həmçinin “Gülə-gülə”, “Eşq atəşi”, “Vətən şərqisi”, “Mən bir türkəm”, “Tello” və başqa xalq mahnıları vala yazdırılıb.

Maraqlıdır ki, həmin səsyazma şirkətləri vallarla bərabər onların kataloqlarını da kitabça şəklində çap edib yayırdı. Əldə edilmiş həmin kataloqlar istifadə üçün sanballı məlumat mənbəyi olduğu kimi, həmin valların axtarılıb tapılmasında da xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

Arxivin fondlarında çox maraqlı bir val da mühafizə edilir. Həmin vala “Vağzalı” və “Mirzəyi” rəqs havaları yazılıb. Rəqs havalarını Varşavanın “Sport-Rekord” səsyazma şirkətinin avropalı əməkdaşları ifa edərək vala yazdırıblar. 1910-cu ildə buraxılan həmin val musiqimizin Avropada da xüsusi maraq doğurduğunu bir daha sübut edir.

Arxivdə mühafizə edilən xeyli miqdarda səs və video yazılarında ölkəmizin mədəni irsinin ən yaxşı nümunələri toplanılıb. Bu sənədlər arasında bəstəkarlardan Üzeyir bəy Hacıbəyli, Qara Qarayev, Fikrət Əmirov, Cahangir Cahangirov, Süleyman Ələsgərov, Əfrasiyab Bədəlbəyli, Ağabacı Rzayeva, Şəfiqə Axundova, ifaçılardan Rəşid Behbudov, Müslüm Maqomayev, Bülbül, Yaqub Məmmədov, Şövkət Ələkbərova, Rübabə Muradova, Lütfiyar İmanov, Yavər Kələntərli, Zeynəb Xanlarova, Fatma Mehrəliyeva, Sara Qədimova, mahir muğam ustaları Hacıbaba Hüseynov, Əlibaba Məmmədov, Arif Babayev, Canəli Əkbərov, Alim Qasımov, Əbülfət Əliyev, Qulu Əsgərov, habelə ustad tarzən Bəhram Mansurov, Xalq artisti Habil Əliyev, qaboy ifaçısı Kamil Cəlilov, mahir qarmon ifaçısı Zakir Mirzəyev, görkəmli caz ustası Vaqif Mustafazadə, bir sözlə, Azərbaycanın tanınmış bəstəkar, musiqiçi və ifaçılarının canlı səsləri, həyat və yaradıcılıqlarından ibarət zəngin fono və video yazıları xüsusi dəyərə malikdir.

Bunlardan başqa, dünya klassik bəstəkarlarından və ifaçılarından Pyotr Çaykovski, Sergey Raxmaninov, Cüzeppe Verdi, Jorc Bize, Enrike Karuzo, Fyodr Şalyapin və digərlərinin yaradıcılıqları qrammofon vallarında və lent yazılarında öz əksini tapıb .

-Arxivdə saxlanılan aşıq yaradıcılığı ilə əlaqədar hansı nümunələri misal çəkmək olar?

-Aşıq yaradıcılığı musiqinin qədim və zəngin sahələrindən biridir. Əbəs yerə deyil ki, dahi Üzeyir bəy Hacıbəyli “xalq musiqisinin ən yaxşı ifaçıları aşıqlardır”, - deyirdi. Musiqi sənətimizin örnəyi, mədəniyyətimizin əzəli ulu ozanların sinəsində dillənən telli sazdan başlayır. Aşıqların Azərbaycan, onun dilbər guşələrinin tərənnümü, gözəllikdən, məhəbbətdən, el qəhrəmanlarından söz açan dastan və ifaları arxivin fondları arasında layiqli yer tutur. Ötən əsrin otuzuncu illərinin məşhur aşıqları Qurbanəli, Əsəd Rzayev, aşıq Mirzə Bayramov, aşıq Fətulla, aşıq Şəmşir, sonrakı illərdə Əkbər Cəfərov, Mikayıl Azaflı, Hüseyn Saraclı, Əhməd Sadaxlı, Mahmud Məmmədov, Məhəmməd Sadaxlı, Pənah Pənahov, aşıq Kamandar, aşıq Əmrah Gülməmmədov və bir çox başqa el sənətkarlarının ifa etdikləri aşıq mahnıları, saz havalarının lent yazıları, qrammofon valları və video yazıları qiymətli sənət incilərindəndir. Bu möhtəşəm xəzinədə xalqımızın qəhrəmanlıq salnaməsi olan “Koroğlu” dastanının bütün qolları aşıqlarımızın ifasında bir neçə qrammofon vallarında əbədiləşib.

Bu bölmədə çox maraqlı bir val da mühafizə edilir. Həmin vala kiçikyaşlı aşıqlar Kazım Abdullayev və Allahverdi Əliyevin ifasında aşıq mahnıları yazılıb. Xeyli araşdırmadan sonra müəyyən edilib ki, 11 və 13 yaşlı Allahverdi ilə Kazım 1938-ci ildə Moskvada keçirilmiş Azərbaycan ədəbiyyatı və incəsənəti ongünlüyünün iştirakçısı olan zaman səsləri yazılıb.