Bu gün türkoloq alim Cavad Heyətin anadan olmasından 100 il ötür

Bakı, 24 may, AZƏRTAC

Cavad Heyət türkologiya, folklorşünaslıq, ədəbiyyatşünaslıq, tibb sahəsinə paralel və səbatlı fəaliyyəti ilə çağdaş Azərbaycan və Türk dünyasının görkəmli simalarından biri kimi tanınır. Onun irsi yalnız klassik dövrün ədəbi, tarixi şəxsiyyətlərinin araşdırılması və dəyərləndirilməsi ilə tamamlanmır, bu türk sevdalısının həyatı daim dilimiz, ədəbiyyatımız, milli kimliyimiz uğrunda mübarizədə keçib.

Bu fikirlər AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı şöbəsinin baş elmi işçisi, elmlər doktoru Pərvanə Məmmədlinin görkəmli türkoloq-alim Cavad Heyətin anadan olmasının 100 illiyi ilə bağlı AZƏRTAC-a təqdim etdiyi yazısında yer alıb.

Cavad Heyətin tədqiqatları sırasında iki cilddə “Azərbaycan ədəbiyyat tarixinə bir baxış” adlı elmi əsəri mühüm yer tutur. Bu əsər ilk dəfə Tehranda 1980-1990-cı illərdə çap olunub, bundan sonra Bakıda (1993) nəşr edilib. Onun “Müqayisəti-tül-Lüğəteyn” (1984, 1993), “Türk dili və ləhcələrinin tarixinə bir baxış” (1987), “Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı” (1986, 1990), “Türklərin tarix və mədəniyyətinə bir baxış” (1988, 1993) və “Ədəbiyyatşünaslıq” (1995, 1997) kimi elmi əsərləri də Azərbaycan türkologiyasına bəxş etdiyi töhfəsi hesab olunur. Bu əsərlərin əksəriyyəti həm Azərbaycanda, həm də Türkiyədə dəfələrlə nəşr olunub və tədqiqatçılar tərəfindən etibarlı mənbə olaraq istifadə edilib. Cavad Heyətin 13 orijinal müəllif əsəri və 357 elmi məqaləsi mövcuddur ki, onların böyük bir qismi türkologiya və ədəbiyyat tarixi kontekstində aparılmış sistemli araşdırmalardır.

Cavad Heyət, klassik və çağdaş ədəbiyyatın dərin bilicisi idi. O, Nizaminin hikmətini, Hafizin təfəkkürünü, Füzulinin əzəmətini yaddaşında yaşadırdı. O, Yəhya Kamalı, Tofiq Fikrəti əzbər bilirdi, amma qəlbində poeziyanın zirvəsi Şəhriyar idi. Çünki Şəhriyar da onun kimi həm yanan, həm də yandıran bir səs idi. C.Heyət Şəhriyar şeirlərindəki milli ruhu, insan sevgisini, ədalət axtarışını öz yaradıcılığında da əks etdirirdi.

Cavad Heyətin “Azərbaycan ədəbiyyat tarixinə bir baxış” əsəri Azərbaycan ədəbiyyatının inkişaf mərhələlərini sistemli şəkildə təhlil edən önəmli bir tədqiqatdır. Bu əsərdə o, klassik dövrün nəhəngləri olan Nizami, Xaqani, Füzuli, Vaqif kimi şairlərin yaradıcılığını, onların dövrünün ictimai-siyasi şəraiti ilə əlaqələndirərək analiz edirdi. O, bu şairlərin əsərlərindəki milli ruhu, insan sevgisini, ədalət axtarışını ön plana çıxarırdı.

Cavad Heyətin “Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı” adlı əsəri, xalqımızın zəngin folklor irsinin toplanması, sistemləşdirilməsi və təhlili baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu kitabda o, nağıllar, dastanlar, bayatılar, atalar sözləri kimi janrları tədqiq edərək, onların milli kimliyin formalaşmasında və nəsildən-nəslə ötürülməsində oynadığı rolu vurğulayır. O, bu irsin qorunmasının və gələcək nəsillərə çatdırılmasının vacibliyini önə çəkirdi.

Cavad Heyətin “Türk dili və ləhcələrinin tarixi” İran türkologiyasının əsasını qoyan əsərlərdən biri kimi böyük əhəmiyyət daşıyır. Əsərdə türk dilinin tarixi mərhələləri, bu dövrlərə aid başlıca əsərlər, istifadə olunan əlifbalar haqqında məlumatlar xronoloji ardıcıllıqla təqdim olunub. Əsər, eyni zamanda, şahlıq rejimi zamanı hakim ideologiyanın Azərbaycan dilinin özünəməxsus zəngin bir dil olmasını inkar etməsinə cavab olaraq yazıb.

Cavad Heyət ədəbiyyat və tarixi bir-birindən ayrı sahələr kimi deyil, bir-birini tamamlayan və birlikdə bir millətin kimliyini formalaşdıran sahələr kimi görürdü. O, ədəbiyyatın tarixə, tarixin isə ədəbiyyata təsirini dərin təhlil edərək, bu iki sahənin sintezini yaradırdı. Onun əsərlərində ədəbiyyat tarixə, tarix isə ədəbiyyata çevrilirdi.

C.Heyətin “Türklərin tarix və mədəniyyətinə bir baxış” əsəri türklərin qədimdən bəri keçdiyi tarixi yolun, onların mədəniyyətinin və dövlətçilik ənənələrinin dərindən təhlilinə həsr olunub. Bu əsərdə o, qədim Çin və Bizans mənbələrinə istinad edərək, türklərin tarixini obyektiv şəkildə təqdim edir. O, türklərin dövlətçilik ənənələrini, mədəniyyətlərini, dil və ədəbiyyatlarını elmi əsaslarla təhlil edir və bu sahədəki spekulyativ yanaşmalara qarşı çıxır. Türkoloq ömrü boyu dözüm, qətiyyət və humanizm prinsiplərini öz həyatının əsas meyarları kimi qəbul edib, bu prinsipləri həm şəxsi həyatında, həm də ictimai fəaliyyətində daim rəhbər tutub.

Cavad Heyət Pəhləvi rejiminin türklərə qarşı apardığı assimilyasiya siyasətinə qarşı səssiz, lakin möhkəm bir dirəniş nümayiş etdirib. O, “Varlıq” dərgisi vasitəsilə ana dilində yazmaq, düşünmək və danışmaq hüququnu müdafiə edib, bu yolda qarşılaşdığı çətinliklərə baxmayaraq, heç vaxt geri çəkilməyib. Onun bu qətiyyəti, bir çox gənc ziyalının milli şüurunun formalaşmasında mühüm rol oynayıb. C.Heyətin “Varlıq” adlı jurnalı uzun illər boyu təkcə bir nəşr orqanı deyil, həm də azərbaycanlıların milli kimlik mücadiləsinin mühüm bir tribunasına çevrilib. Bu jurnal vasitəsilə türkcənin zəngin ifadə imkanları yenidən gündəmə gətirilir, unudulmaqda olan sözlər, deyimlər xatırlanır, xalq ədəbiyyatına, klassik poeziyaya və çağdaş dilçilik məsələlərinə dair məqalələr ard-arda çap edilirdi. Leksikoloji, sintaktik, fonetik və tarixi baxışlarla yazılmış bu məqalələr, ana dilində elmi düşüncə nümunələri yaratmaq baxımından bir məktəb rolunu oynayırdı.

Cavad Heyət öz yazılarında yalnız dilin qayda-qanunlarını izah etməklə kifayətlənmirdi; o, bu dili yaşadan insanları da unutmur, xalqın yaddaşında qalmış şair və yazıçıların irsini də tədqiq edir, müasir oxucuya təqdim edirdi. O, türk dillərinin tarixi birliyini və qarşılıqlı əlaqələrini göstərməklə yanaşı, Azərbaycan türkcəsinin də özünəməxsus inkişaf yolunu araşdırırdı. Həm klassik dövr, həm də çağdaş dövrün dil nümunələrini müqayisəli şəkildə təhlil edən Cavad Heyət Azərbaycan türkcəsinin həm elmi, həm də ədəbi dil kimi formalaşması üçün önəmli bir nəzəri baza qurmuşdu.

Ömrünün son illərində də Cavad Heyət eyni enerji, eyni ideya aydınlığı ilə fəaliyyət göstərməkdə davam edirdi. Yaşı və səhhətindəki çətinliklərə baxmayaraq, o, elmi və mədəni tədbirlərdə iştirak edir, gənc yazarların əsərlərinə “Ön söz” yazır, müxtəlif beynəlxalq konfranslarda iştirak edərək ana dili, Türk dünyası və İran türklərinin hüquqları mövzusunda çıxışlar edirdi. Onun səsi, təkcə Azərbaycan daxilində deyil, Türkiyə, Orta Asiya və Avropa universitetlərində də eşidilirdi. Hər yerdə onu bir elm adamı, ziyalı, dil və mədəniyyət müdafiəçisi kimi qarşılayırdılar.

Cavad Heyət tibdə insanların cismini, ədəbiyyatda isə ruhunu müalicə edirdi. O, yalnız mütəxəssis deyildi — o, bir çağın vicdanı, bir xalqın yaddaşı və bir millətin dirəniş simvolu idi. Onun həyatı göstərdi ki, elm, mədəniyyət və Vətən sevgisi bir insanda necə birləşə və bütöv bir xalqa necə yol göstərə bilər.