Çernobıl faciəsinin gizlinləri: SSRİ fəlakəti barədə susdu” FOTOLAR

Fəlakətin canlı şahidi: “Avropa ikinci belə bir fəlakətin öhdəsindən gələ bilməz”

Aprelin 26-da, Çernobıl AES-də baş vermiş qəzanın 39-cu ildönümündə dünya minlərlə insanın həyatına və sağlamlığına son qoyan, gələcək nəsillərə zərər vuran fəlakəti bir daha xatırladı. Bu gün öz sağlamlıqlarını düşünmədən həyatlarını riskə atan, görünməmiş fəlakətlə mərdliklə mübarizə aparan qəhrəmanlar da xatırlandı.

Faciənin ildönümü ərəfəsində Çernobıl AES-dəki bədnam dördüncü reaktorda baş verən dəhşətli yanğının söndürülməsində iştirak edən ukraynalı helikopter pilotu Andrey Mizko UNIAN-a həmin dəhşətli günlərdən danışıb. Andrey təmkinlə təhlükəli uçuşları barədə danışıb. Deyib ki, onun üçün mümkün mənfi nəticələri başa düşsə də, vəzifəsini soyuqqanlılıqla yerinə yetirib. Axı yüz minlərlə insanın həyatı onun və həmkarlarının qəhrəmanlığından asılı olub.

AYNA.AZ müsahibəni istinadla təqdim edir:

Dövlətin onların şücaətinə hörmət edib-etməməsi sualı qəhrəman üçün kifayət qədər ağrılı oldu - sağlamlığını və kifayət qədər gənc yaşda işləmək imkanını itirməsinə baxmayaraq, cənab Andrey bu dəhşətli qəzanın qarşısının alınmasında iştirak edən bütün insanlar kimi, layiqli pensiya hüququ üçün məhkəmədə mübarizə aparır.

Mizko müsahibəsində həmkarlarının - pilotların taleyindən, faciənin gələcək nəsillər üçün xatırlanmasının vacibliyindən və "Çernobıl" film-serialının yaradıcılarına niyə minnətdar olmasından da danışıb.

- Cənab Andrey, faciədən əvvəlki işiniz barədə bizə məlumat verin. Çernobıl fəlakətindən əvvəl hansısa fövqəladə vəziyyətlə qarşılaşmısınızmı?

- Mən o vaxt Sovet İttifaqının Silahlı Qüvvələrində xidmət etmişəm. Biz SSRİ Müdafiə Nazirliyinin tabeliyində idik. Bəzi yanğınları söndürmək lazım olan hallarda bunlarla xüsusi xidmət orqanları məşğul olurdular. Amma qeyri-adi bir hadisə baş verəndə biz də həmin hadisələrin qarşısının alınmasına cəlb edilirdik.

1986-cı ildə SSRİ Silahlı Qüvvələrində Leninqrad Hərbi Dairəsində xidmət edirdim və leytenant rütbəsində idim. 1986-cı il aprelin 13-dən 27-dək eskadronumuz Krım yarımadasından Əfqanıstana yola düşməyə hazırlaşırdı. Amma sonrası məlumdur, faciə baş verdi...

- Çernobıl qəzası haqqında sizə nə dedilər və oraya uçmaq əmrini nə vaxt aldınız?

- Hadisə olanda o vaxt heç kim buna xüsusi əhəmiyyət vermədi. Amma bütün aviasiya alayımız döyüş hazırlığı vəziyyətinə gətiriləndə anladıq ki, ciddi bir hadisə baş verib. Sonra rayon Hərbi Hava Qüvvələrinin qərargahından əlavə teleqramda deyildi ki, Mi-6 helikopterlərinin səkkiz ekipajına ehtiyac var, onların xarici asma ilə uçmaq üçün icazəsi var. Çünki bu, mürəkkəb uçuş növü idi. Ən çox təlim keçmiş səkkiz heyət seçildi və AN-12 təyyarəsi ilə Çerniqov şəhərinə uçduq. Orada məskunlaşdıq və helikopterləri hadisə yerinə ilk gələn və bir neçə gündür orada işləyən ekipajlardan təhvil aldıq. Biz artıq radiasiya ilə çirklənmiş bu helikopterləri qəbul etdik, işləməyə davam etdik. Mayın 5-dən 27-dək orada işlədik, sonra bizi başqa briqadalar əvəz etdilər.

- Yanğınsöndürmə əməliyyatınız necə keçdi?

- Tapşırıq yükü 30 kilometrlik zonaya daşımaq və çatdırmaq idi və yüklərin boşaldılması üçün birbaşa reaktora uçuşlar var idi. Kisələrin hər biri 10 kiloqram idi – 100 kisə, yəni bir ton qurğuşun idi. Reaktordan 12 kilometr aralıda, 200 metr hündürlükdə yerləşən ərazidən havaya qalxdıq Pripyata uçduq, sonra döyüş kursuna keçdik və Pripyatdakı bir otelin damında olan uçuş nəzarətçisi bizə hər 500 metrdən bir reaktora qədər olan məsafəni bildirdi. Biz yükü reaktorun üzərinə atdıq və sonra növbəti yükləmə üçün geriyə uçduq. Helikopterlərin uçuş intervalı 2-3 dəqiqə idi. Biz belə işləyirdik.

İlk həftə səhərlərimiz səhər saat 4-də durmaqla başladı, səhər 6-da artıq yeməkxanada idik, sonra aerodroma getdik və orada uçuş tapşırıqlarını aldıq. İşdən sonra axşam saat 9 radələrində bizi Çerniqovun kənarındakı dispanserə dincəlməyə aparırdılar.

Yüklə reaktora uçuşlar qəzanın əvvəlindən təxminən mayın 15-dək həyata keçirilib. Müxtəlif uçuşlar, o cümlədən kabelləri endirən və radiasiya səviyyəsini ölçən Mi-26 helikopterləri var idi. Bir polkovnik var idi, ölçülər üçün yükü yerə atmadan çoxlu uçuşlar edirdi. O, artıq həyatda deyil. Çox böyük miqdarda radiasiya almışdı.

Biz uçan zaman Mi-8 kəşfiyyat təyyarəsi də uçurdu və biz 300 rentgen oxunuşunu eşitdik. Və biz reaktorun üstündə nə baş verdiyini bilmirik, çünki reaktorun 200 metr yüksəkliyində uçurduq.

Mayın 27-də artıq bizi başqa heyətlə əvəz etdilər. Hərbi hissəyə uçduq və ertəsi gün bizi xəstəxanaya göndərdilər. Həkimlər iki həftə bizi müayinə etdilər, sonra 10 günlük məzuniyyətimiz oldu və üç ay ərzində eskadronumuz Əfqanıstana göndərildi.

- Əvvəldən səhhətiniz üçün yaracaq təhlükəni başa düşürdünüzmü?

- Biz zabit idik, nüvə silahının, radioaktiv çirklənmənin nə olduğunu bilirdik. Amma o anda tapşırıq belə idi və yerinə yetirilməli idi. Çünki biz başa düşdük ki, xalq, Ukrayna və bütün Avropa məhv olmaqla üz-üzədir. Ona görə də beynimdə təhlükə barədə heç bir fikir yox idi, əsas olan tapşırığı yerinə yetirmək idi. Sonra sağlamlıq problemləri yarandı və s. O vaxt biz hələ gənc idik, 26 yaşımız var idi. Ona görə də o zaman heç kimin səhhəti vecinə deyildi.

- Yəni bunu bir vəzifə kimi qəbul etdin...

- Əlbəttə, vəzifəmiz bilirdik. Bizə fasilə verəndə bir həftəlik işdən sonra evə zəng vurmaq üçün şəhərə çıxırdıq. İnsanlar bizi saxlayıb təşəkkür edirdilər. Bu, çox xoş idi, başa düşdük ki, biz bunu bir səbəbə görə edirik – insanlıq üçün. O zamanlar bunun yalnız Çerniqov vilayətinə təsir edəcəyini düşünürdülər. Əslində isə bütün Ukraynanı, Belarusu və  Avropanı əhatə edəcəyi anlaşılan idi.

- Sizcə, qəzada yanğının söndürülməsi prosesi nə dərəcədə səmərəli təşkil olunub?

- Bəşəriyyət heç vaxt belə bir fəlakətlə üzləşməmişdi. Buna görə də, o dövrdə istifadə olunan resurslar yəqin ki, edilə biləcək maksimum idi. Mən hakim deyiləm, heç kimi günahlandıra bilmərəm. Baxmayaraq ki, insan amili də var - kimsə sayıqlığını itirib. Bu isə elə bir məsələdir ki... Nüvə ilə zarafat etmək olmaz. Ona görə də bu, dünənin, bu günün və gələcəyin məsələsidir. Onda nə baş verdiyini bilmək lazımdır. Gələcəkdə belə halların təkrarlanmaması üçün, əlbəttə. Çünki Avropa ikinci belə bir fəlakətin öhdəsindən gələ bilməz.

- Dağıdılmış reaktorun şəklini təqdim etdiniz. Zəhmət olmasa bizə onun tarixini deyin - onu kim və nə vaxt çəkib?

- Uçuş zamanı havadan çəkilən fotodur. Unikal şəkildir. Onu səkkiz ekipaj üzvündən biri olan uçuş mühəndisimiz çəkib. Yanında fotoaparatı var idi, nəyisə lentə almaq qadağan olduğundan xəbərimiz yox idi. O, bu şəkli məhz reaktora uçuş zamanı çəkib.

- Yanğının qarşısının alınmasında iştirak etmək sağlamlığınıza necə təsir etdi?

- Belə deyim - 35 yaşımda pilot vəzifəmdən, 40 yaşımda isə Silahlı Qüvvələrdən tərxis olundum. Bu, məncə, cavabdır. Çünki 40 yaşında çox təcrübən olur – çox şey bilirsən və daha faydalı olursan. Amma səhhətinə görə işləyə bilmirsən. Bunu təsəvvür edin, cavab aydın olacaq.

Sizə deyim ki, bizə qurğuşun yükləyən “partizan” adlanan 731-ci xüsusi batalyon 500 nəfərdən ibarət idi. Hazırda bu insanların yarıdan çoxu artıq həyatda deyil. Bunlar da o vaxt 20-45 yaş arası insanlar idi. Onkoloji və digər xəstəliklər o dövrdə yaşlılarda rast gəlinirdi. İndi isə gənclərdə bu xəstəliklər artıb. Hamısı bu qəzanın nəticəsidir.

- Əməliyyatda birgə çalışdığınız pilot yoldaşlarınızla əlaqələriniz qalırmı?

- Onlardan sağ qalanlar var, əlaqələrimiz var. Birlikdə işlədiyim rusiyalı həmkarlarımla əlaqəm var idi, amma 2014-cü ildən sonra heç biri ilə əlaqə saxlamamışam. Həqiqəti bilmək istəyən hər kəs soruşa bilər, mən heç kimə heç nə sübut etmək fikrində deyildim.

Məsələn, bizimlə iki eskadron komandiri var idi - biri Əfqanıstanda həlak oldu, digəri isə Çernobıl hadisəsindən sonra öldü.

- Sovet İttifaqı Çernobıl AES-dəki faciənin miqyasını gizlətdi. O zaman başa düşürdünüzmü ki, hakimiyyət bunun nəticələrini ört-basdır edir?

- Bu Sovet İttifaqının sistemi ilə əlaqəli idi. İndi Rusiyada olduğu kimi, hadisələrin miqyası ört-basdır edilirdi. Ona görə də Rusiyada o vaxt baş verənlərlə indi baş verənləri müqayisə edə bilərik.

Bəli, o zaman hər şeyi gizlətdilər. Çernobıl hadisələrini öz ehtiyaclarına və istəklərinə uyğunlaşdırdılar. Bir çox insanlar nahaq yerə sertifikatlar aldılar. Çünki o dövrdə faciənin nəticələrinin aradan qaldırılmasında iştirak edənlər üçün güzəştlər var idi.

- Əslində nə qədər insan həqiqətən də nəticələrin aradan qaldırılmasında iştirak etmişdi?

- İndi mənim bildiyimə görə, Çernobıl qəzasının nəticələrinin aradan qaldırılmasında iştirak nəticəsində 47 min nəfər əlil qalıb. 47 min nədir? Bunlar xüsusilə faciənin aradan qaldırılması ilə bağlı xəstəliklərə tutulanların sayıdır. Mən həmişə əsl ləğvedicilərdən danışıram, çünki qanunsuz əlillik dərəcəsi alanlar çox idi.

- Məşhur “Çernobıl” serialı ilə bağlı sual verməyə bilmirəm. Bu serialı necə qiymətləndirirsiniz?

- Serialın yaradıcılarına təşəkkür edirəm. Çünki bizim əməyimizi orada qeyd ediblər. Bu, çox vacibdir. Çünki bu serialdan sonra biz Çernobıl muzeyində özümüzü yaxşı hiss edirik – orada bizə hörmət edirlər və hərarətlə qarşılayırlar. Orada bizim kimi insanların indi olmadığını deyirlər.

Seriala gəlincə, bu, sənədli film deyil - bədii filmdir. Yaradıcılar onda nəyisə dəyişə bilərlər və bunu prinsipcə ciddi qəbul etməmək lazımdır. Amma Sovet İttifaqının reallıqlarını göstərdilər ki, bu da çox maraqlı idi. Biz onlara minnətdarıq. Bundan sonra bizi Böyük Britaniyaya dəvət etdilər, rəyimizi soruşduq, serialın yaradıcılarına təşəkkür edib təbrik etdim.

- Dövlət xidmətinizə görə sizə necə təşəkkür etdi? Əməyinin layiqincə qiymətləndirildiyini hiss edirsinizmi?

- Bu çox ağrılı sualdır. Çünki biz lazım olanda və tapşırıqları yerinə yetirəndə qəhrəman idik. Hadisənin nəticəsi aradan qalxandan sonra həmin qəhrəman heç kimə lazım olmur. Təsəvvür edin ki, biz hələ də pensiya məsələlərini məhkəmə yolu ilə həll edirik. Çünki başqa yol yoxdur.

Güləcəksiniz – hər il sağlamlıq üçün kartımıza 120 qrivna yükləyirlər. Pensiyaya çıxana qədər hər ay vitaminlərə 456 qrivna xərcləyirdim, indi 596 qrivna xərcləyirəm.

- Bu ilin yanvar ayından Ukraynada bəzi pensiyaçılar, o cümlədən Çernobıl qəzası əlilləri üçün pensiyalar kəsilib. Bu qərar sizə təsir etdimi?

- Hələ yox, çünki məhkəmədəki işlərim pensiyanın ölçüsünə qoyulan məhdudiyyətlərin aradan qaldırılması ilə bağlıdır. İndi bu haqda danışmaq istəmirəm, çünki ölkəmizdə müharibə gedir, insanlar ölür...

Dediyim kimi, faciənin nəticələrinin aradan qaldırılması ilə bağlı 47 min nəfər əlil qalıb. Bizə isə heç bir müavinət lazım deyil - layiqli pensiya verilsin. Ondan sonra mənə mənzil üçün subsidiyalar, pulsuz səyahət lazım olmayacaq. Bizim sayımız o qədər də çox deyil.

- Bu miqyasda baş verən hadisələrin xatirəsi və bu hadisələrdə qəhrəman insanların iştirakı çox önəmlidir. İndiki gənclərin o faciə haqqında nə bilməsini istərdiniz?

- 1986-cı il hadisəsi qlobal bir hadisə idi. Bu mövzu çox aktualdır və hələ uzun illər aktual olacaq. Və bunun bir daha təkrarlanmaması üçün gənclərimiz nə baş verdiyini, hansı nəticələrə səbəb olduğunu dəqiq bilməlidir. Axı bu, milyonlarla insanın həyatı ilə bağlıdır.

Faciənin 25-ci ildönümündə bizi Avropaya dəvət etməyə başladılar - onların "Çernobıl həftəsi" var və biz hər il müxtəlif ölkələrə sərgilərə, gənclər və ictimai təşkilatlar üçün mühazirələrə dəvət olunurduq. Oradakı insanlar Çernobıl haqqında bizdən çox bilirlər. Mən heyrətləndim – İngiltərədə 7-9 yaşlı uşaqlar elə suallar verirdilər ki, mənim özüm üçün də maraqlı idi.

Bir gün əvvəl kitabxanada şagirdlərlə görüşdüm və onları sual verməyə dəvət etdim. Yalnız bir oğlan xəstəliklərlə bağlı sual verdi. Bu o deməkdir ki, onlar ya hər şeyi bilirlər, ya da heç nəyi bilmirlər - çox güman ki, heç nə bilmirlər.

Avropalılar belə şeyləri təkcə demirlər, gəncləri gələcəyə hazırlayırlar ki, onlar nüvə enerjisinin nə olduğunu, nə qədər təhlükəli olduğunu və gələcəkdə oxşar fəlakətlərin təkrarlanmaması üçün nə etmək lazım olduğunu başa düşsünlər. Xatırladığım qədəri ilə dünyada 500-dən çox nüvə reaktoru var. Elektrik ucuz başa gəlir, bəli, bəs məsələn, Rusiyadan hansısa raket gəlsə? İkinci Çernobıl olacaq.