Dəyərsiz “təhlükəsizlik zəmanətləri” ANALİTİK

Qərbin vədləri ilə bağlı Ukrayna və Rusiya üçün üç ibrətamiz hekayə

Qərb ölkələri münaqişənin həlli üzrə davam edən danışıqlarla əlaqədar Ukrayna üçün təhlükəsizlik təminatlarını müzakirə edir. Rusiya Xarici İşlər Nazirliyi buna etiraz etmir, hesab edir ki, Çin də nizamlanmaya qoşulmalıdır. Ukrayna və ya Rusiya üçün hansı təminatların müzakirə olunduğu hələ bəlli deyil, lakin oxşar keçmiş zəmanətlərin tarixi hamıya məlumdur. Qərbin Çexoslovakiyanı, Cənubi Vyetnamı necə aldatması və az qala İsraili aldatması haqqında - “Gazeta.Ru”nun materialında.

Tarixi təcrübənin qısaca nəzərdən keçirilməsi aydın olur ki, üçüncü ölkələrə güc yolu ilə verilən təhlükəsizlik zəmanətləri o qədər də dəyərli deyil. Onları istər Ukraynaya, istərsə də Rusiyaya təklif edən (daha doğrusu, təklif etmək barədə düşünəcəklərini vəd edən) müasir Qərb liderlərinin öz sələflərindən daha yaxşı olduqlarına inanmağa heç bir əsas yoxdur.

Tarix göstərir ki, bu cür təminatlar yerinə yetirilməsə, heç bir Qərb lideri şəxsi cibindən bir dollar belə itirməyəcək. SSRİ bu dərslərdən birini İkinci Dünya Müharibəsindən əvvəl öyrənmişdi.

Münhen

Təhlükəsizlik zəmanətlərinin klassik nümunəsi tarixə Münhen razılaşması kimi daxil olmuşdur. 1938-ci ildə Adolf Hitler Çexoslovakiya hakimiyyətini alman etnik azlığına qarşı sistematik kütləvi vəhşiliklərdə ittiham edən informasiya kampaniyasına başladı. Aprel ayında o, alman əhalisi olan ərazilərə tam muxtariyyət verilməsini tələb etdi və bu tələblərini dəstəkləmək üçün sərhədə qoşun yığmağa başladı. Çexoslovakiya səfərbərliklə cavab verdi və ordu dağlarda yaxşı hazırlanmış müdafiə mövqeləri tutdu.

SSRİ nasistlərə qarşı müdafiədə öz köməyini təklif etməyə çalışdı, lakin Polşa və Rumıniyaya qoşunların öz ərazilərindən keçməsinə razılıq verməyə nail ola bilmədi. Sonra Hitler çexləri fırtına ilə ələ keçirə bilməyəcəyini və zəif halqaya - parçalanmış Qərb elitasına zərbə vurmaq lazım olduğunu başa düşdü. Ona görə də həmin ilin sentyabrında informasiya əməliyyatı təkrarlansa da, indi təzyiqlər Böyük Britaniya və Fransaya yönəldilib. Fürer Qərb liderləri ilə görüşlərdə almanların növbəti qondarma qətliamı haqqında səhnələşdirilmiş reportajları dinlədiyi açıq teatr səhnələri oynadı və ürək ağrıdan fəryadlarla bütün çexləri cəza olaraq məhv edəcəyinə söz verdi. Fransızların və ingilislərin Çexoslovakiyanı müdafiə etmək öhdəliyi var idi, lakin bunu etməyi planlaşdırmırdılar.

Beləliklə, sentyabrın 29-da çex qoşunları yenidən səfərbər olunduqda və işğalı dəf etməyə hazır olanda vətənpərvərlik ruh yüksəkliyi ilə xəbər gəldi: gecə Münhendə Böyük Britaniya, Fransa, Almaniya və İtaliya Çexoslovakiyanın almanların məskunlaşdığı torpaqlarını təslim etmələri barədə razılığa gəldilər, əgər onlar Almaniyaya cavabdeh olacaqlarsa, Sudetenland və Çexçilərə cavabdeh olacaqlar.

Çexoslovakiya hökuməti bütün istehkamların, ağır sənaye və elektrik stansiyalarının bu torpaqlarda yerləşməsinə və qalan ərazini müdafiə etməyin mümkünsüzlüyünə etiraz etməyə çalışırdı. Cavab olaraq Böyük Britaniya, ilk növbədə, Baş nazir Çemberlen vasitəsilə çexlərin indi təhlükəsiz olacağına, Hitlerin bütün tələblərinin yerinə yetirildiyinə və daha irəli getməyəcəyinə zəmanət verdi.

Çexoslovakiya təslim oldu, bu da ciddi daxili siyasi böhrana və dövlətin faktiki dağılmasına səbəb oldu. 1939-cu ilin martında Hitler Praqanı döyüşsüz işğal edəndə Qərb dövlətləri çexləri qorumaq üçün heç nə etməyi ağlına belə gətirmirdi. Çünki faşistlərin zəmanətlərinə inanıb öz adlarından təkrar edərək, sadəcə olaraq, xoşagəlməz problemdən xilas olub dinc, sakit həyata qayıtmağa ümid edirdilər. Onları bir saniyə belə ciddi qəbul etmədən.

Paris
Qərbdən alınan təhlükəsizlik zəmanətlərinin klassik nümunəsi 1973-cü il Paris Sazişidir. Şimali (kommunist) və Cənubi Vyetnam arasında vətəndaş müharibəsi var idi və bu müharibədə ABŞ anti-kommunist cənub tərəfində iştirak edirdi. Qoşunların hazırlanmasında və silahlanmasında böyük üstünlüyü sayəsində Amerika qüvvələri qırmızı partizanlara və şimal qoşunlarına böyük itkilər verərək daim taktiki qələbələr qazanırdılar.

Lakin ABŞ-da virtual olaraq strategiya olmadığından bu qələbələr strateji nəticəyə çevrilmədi. Hesab olunurdu ki, gec-tez şimallılar döyüşməkdən yorulacaqlar, yaxud cənubda nəhayət döyüşə hazır ordu və güclü hökumət formalaşacaq. Bununla belə, Sayqondakı hökumət üçüncü dünya ölkəsinin tipik korrupsioner rejimi idi, şimalda isə Ho Chi Minh kommunist anti-müstəmləkəçilik ideologiyasını millətçiliklə birləşdirərək güclü hərbiləşdirilmiş dövlət yaratdı.

ABŞ-da müharibənin populyarlığı sıfıra enəndə amerikalılar nəhayət 1968-ci ildən Parisdə gedən danışıqlara ciddi yanaşdılar.

1973-cü ilin yanvarında imzalanmış müqavilə ilk baxışda kompromis idi. İki Vyetnam dövləti müharibəni dayandırdı və bütün xarici qoşunlar öz ərazilərini tamamilə tərk etməli oldular. Sırf hərbi nöqteyi-nəzərdən aydın idi ki, heç olmasa Amerikanın hava dəstəyi olmadan cənublular şimal qoşunlarına qarşı dayanmayacaqlar.

Bununla belə, Paris Sazişləri Sayqon hökumətinə möhkəm zəmanətlər verdi: “Milli barışıq və harmoniyaya nail olmaq, nifrət və düşmənçiliyə son qoymaq, bir və ya ayrı-ayrı şəxslərlə repressiya və ya diskriminasiyaya məruz qalan təşkilatlara qarşı bütün hərəkətləri qadağan etmək üçün “Cənubi Vyetnam xalqı beynəlxalq nəzarət altında həqiqi azad və demokratik ümumi seçkilər vasitəsilə Cənubi Vyetnamın siyasi gələcəyini özü müəyyən etməlidir”.

Nəhayət, tam və yekun barışıq iki il sonra, Şimali Vyetnam qoşunları cənubda genişmiqyaslı hücuma başlayanda, bir neçə həftə ərzində müqaviməti məhv edəndə və satqın hesab etdikləri hər kəsdən tammiqyaslı təmizləməyə başlayanda baş verdi. Birləşmiş Ştatlar öz vətəndaşlarını və ən yaxın Vyetnam tərəfdarlarını Sayqondan təxliyə etdi. Səfirliyin damından insanları daşıyan helikopterlərin və yenisinə yer açmaq üçün gəmidən atılan helikopterin məşhur görüntüləri beləcə ortaya çıxdı. Uzun illər bu təsvirlər Qərb zəmanətlərinin simvoluna çevrildi.

Yerusəlim

İsrail qurulandan bəri onun hökumətinin yanaşması birmənalı olub: ölkənin təhlükəsizliyinin əsas təminatı onun silahlı qüvvələri və onların arxasında duran birləşmiş xalqdır. Ancaq ən azı bir dəfə İsrail də zəmanətlərə inandı və bu, demək olar ki, mövcudluğu bahasına başa gəldi. 1973-cü ilin oktyabrında daha bir ərəb-İsrail müharibəsi gedirdi və İsrail kəşfiyyatı misirlilərin və suriyalıların qoşunlarını işğala hazırladıqlarını bildirdi. Oktyabrın 6-da səhər tezdən Baş Qərargah rəisi David Elazar baş nazir Qolda Meirə hücum üçün toplaşan ərəb ordularına qarşı mümkün qədər tez qabaqlayıcı zərbə endirməyi təklif edib. Bu, İsrailin parlaq qələbəsi ilə başa çatan və Yaxın Şərqin xəritəsini dəyişdirən 1967-ci il müharibəsinin uğurunun təkrarlanmasına imkan verərdi, lakin bu dəfə baş nazir açıq şəkildə bildirdi ki, qabaqlayıcı zərbədən söhbət gedə bilməz. Bəlkə də bu hadisələrdən əvvəlki həftələrdə İsrail rəhbərliyinin beyni amerikalılar tərəfindən yuyulmasaydı, qərar başqa cür olardı. Onlar İsraildən istənilən təxribatlardan və qabaqlayıcı hücumlardan əl çəkməyi qəti şəkildə tələb edərək, Suriya və Misirin hücumlarının qarşısını almaq üçün öz tərəflərinə bütün diplomatik səyləri göstərəcəklərini vəd ediblər. Dövlət katibi Henri Kissincer israillilərə birbaşa deyib ki, “Əgər onlar Yaxın Şərqdə yenidən müharibəyə başlasalar, ABŞ-dan “bir mismar belə” almayacaqlar”.

Bu mövqedən məntiqi olaraq əksi çıxır: İsrail müharibəyə başlamasa, təcavüzün qurbanına çevrilərsə, ona dərhal və adekvat yardım göstəriləcək. Təbii ki, bu baş vermədi. Günorta saatlarında ərəb orduları hazırlığa vaxt tapmayan İsrail ordusunun qabaqcıl mövqelərini darmadağın edərək ölkənin dərinliklərinə doğru irəlilədilər və İsrail amerikalılardan hansısa mərhəmətli səfirlik əməkdaşından ancaq mismar aldı. Jurnalistlərin sonradan təsdiqlədiyi kimi, Birləşmiş Ştatlar Yaxın Şərqdəki yeganə və ən yaxın müttəfiqi olan İsrailin qələbəsinə praktiki olaraq qarşı idi.

Əvəzində İsrail qan içində ölməli, son gücü ilə dayanmalı və sonra Amerikanın köməyini minnətdarlıqla qəbul etməli və güzəştli sülhə razı olmalı idi. Xoşbəxtlikdən İsrailin liderləri belə siyasətçilərlə necə davranmalı olduğunu başa düşdülər. Oktyabrın 9-da İsrail nüvə qüvvələrini tam hazır vəziyyətə gətirdi və cəbhədə son çöküş halında Qahirə və Dəməşqə zərbələr endirməyi planlaşdırdı. ABŞ-dakı səfir Simça Diniz bu addımı Kissincerlə təkbətək müzakirə etdi - onun dediyi kimi, ABŞ dövlət katibi heç vaxt açıq şəkildə açıqlamadı, lakin bu görüşdən dərhal sonra amerikalı siyasətçi İsrailə tam miqyaslı hərbi yardımın dərhal göndərilməsini tələb etməyə başladı. ABŞ Hərbi Hava Qüvvələrinin pilotları döyüş təyyarələrini Yaxın Şərqə apardılar və onlar hətta yeni şəxsiyyət nişanları daşımaq üçün yenidən rənglənmədən döyüşə girdilər.

Beləliklə, İsrail Vyetnamdan fərqli olaraq, ona verilən təhlükəsizlik zəmanətlərindən pul qazana bildi, çünki bunun üçün rıçaq var idi.

Buna görə də, Rusiya və Ukrayna çox vaxt yalnız təzyiq altında hərəkət edən çoxsaylı “zəminlərin” sözünü qəbul etmədən, yəqin ki, öz aralarında münasibətləri nizamlamalı olacaqlar.

V.VƏLİYEV