Dinozavrlar dövründə Yerin necə olub? Alimlərdən heyrətamiz kəşf

Alimlər ilk dəfə olaraq 150 milyon il əvvəl Yer kürəsində mövcud olmuş atmosferi tədqiq ediblər. Yeni iqlim məlumatları dinozavrların fosilləşmiş dişlərindən əldə edilib və bu nəticələr Yerin o dövrdə daha isti və yaşıllıqlarla zəngin olduğunu göstərib.

Qaynarinfo " Interesting Engineering"jurnalına istinadən xəbər verir ki, dinozavr dişləri təkcə qədim dövrlərdən qalma arxeoloji tapıntılar deyil. Alimlər aşkar ediblər ki, bu dişlər Yer kürəsinin keçmiş iqlimi barədə toxunulmamış məlumatlar daşıyır. Bu tapıntılar atmosferdəki karbon qazının konsentrasiyasının o dövrdə indiki ilə müqayisədə əhəmiyyətli dərəcədə yüksək olduğunu göstərir.

Almaniyanın Gettingen, Maynts və Bohum universitetlərindən olan tədqiqat qrupu, Şimali Amerika, Afrika və Avropada tapılmış və gec yura ilə gec təbaşir dövrlərinə aid olan dinozavr dişlərinin minasındakı oksigen izotoplarını analiz edib. Diş minası ən sabit bioloji materiallardan biridir və bu strukturda milyon illər əvvəl dinozavrların nəfəs aldığı oksigenin izləri qorunub saxlanılıb. Bu izlər həmin dövrün atmosferini və fotosintez aktivliyini əks etdirir.

Alimlər oksigenin üç təbii izotopunun – oksigen-16, oksigen-17 və oksigen-18-in nisbətlərini eyni anda ölçə bilən yeni analiz üsulu tətbiq ediblər. Bu yanaşma karbon qazının qədim konsentrasiyalarını daha dəqiq müəyyən etməyə və qlobal bitki örtüyünün məhsuldarlığını – yəni fotosintez nəticəsində yaranan üzvi maddələrin miqdarını – qiymətləndirməyə imkan verir.

Tədqiqatın nəticələrinə əsasən, təxminən 150 milyon il əvvəlki gec Yura dövründə atmosferdəki karbon qazının miqdarı sənaye inqilabından əvvəlki dövrə nisbətən təqribən dörd dəfə, yəni təqribən 1200 hissə/milyon səviyyəsində olub. Müqayisə üçün, müasir atmosferdə bu göstərici təxminən 430 hissə/milyondur.

Gec təbaşir dövründə – yəni 73-66 milyon il əvvəl – karbon qazının səviyyəsi üçqat artıq olub. Bu dövrdə qlobal fotosintetik məhsuldarlıq da indiki ilə müqayisədə təqribən iki dəfə yüksək olub.

Araşdırmanın aparıcı müəllifi, Gettingen Universitetindən doktor Dinsu Fen bildirib: "Bu dişlər 150 milyon il əvvəlki iqlimi qeydə alıb. Tətbiq etdiyimiz metod bizə Yerin keçmişinə tamamilə yeni bir baxış imkanı verir".

İzotop məlumatları göstərir ki, sıx bitki örtüyü yüksək dinamikaya malik ekosistemlərin formalaşmasına və iri ot yeyənlərin, həmçinin mürəkkəb qida zəncirlərinin mövcudluğuna zəmin yaradıb.

İohannesburq Universitetinin Orqanik və Molekulyar Təkamül İnstitutunun professoru Eva M. Qribeler qeyd edib: "Qlobal fotosintetik məhsuldarlıqla bağlı əldə olunan məlumatlar həm dəniz, həm də quru ekosistemlərində qida zəncirlərinin mövcudluğuna dair mühüm sübutlar təqdim edir".

Tədqiq olunan bəzi dişlər, o cümlədən Tyrannosaurus rex və Kaatedocus siberi adlı sauropod növlərinə aid olanlar qeyri-adi izotop xüsusiyyətləri göstərib. Alimlər bunu, Təbaşir dövrünün sonunda baş verən güclü vulkan püskürmələri – məsələn, müasir Hindistan ərazisində yerləşən Dekkan platolarının formalaşması – nəticəsində karbon qazı səviyyəsində baş verən kəskin artımlarla əlaqələndirirlər.

Bu günə qədər qədim iqlimə dair araşdırmalar əsasən dəniz çöküntüləri və torpaq karbonatlarına əsaslanırdı və yalnız dolayı məlumat təqdim edirdi. Lakin yeni metod ilk dəfə olaraq yerüstü onurğalıların fosillərindən istifadə edir və paleoiqlim tədqiqatları üçün mühüm yeni vasitə sayılır.

Professor Tomas Tyutken isə bu metodun əhəmiyyətini belə izah edib: "Diş minasında üç oksigen izotopunun analizi bizə təkcə nəfəs alınan havadakı deyil, həm də içilən sudakı oksigenin payını ölçməyə imkan verir".

Aydın