Dövlətlərin hava məkanı üzərində hüquqi nəzarəti və beynəlxalq qaydalar...

Dövlətlər hava məkanı üzərində hüquqi nəzarəti müəyyən edərkən hüquqi, iqtisadi və texnoloji faktorları nəzərə alırlar. Hava məkanının idarə olunması təkcə milli təhlükəsizlik deyil, həm də beynəlxalq münasibətlərin vacib hissəsidir.

Aviasiya texnologiyalarının inkişafı və hava nəqliyyatının genişlənməsi bu nəzarətin əhəmiyyətini artırır. Yazımda hava məkanının hüquqi statusu, dövlətlərin nəzarət mexanizmləri, beynəlxalq qaydalar və müasir hüquqi problemlər təhlil ediləcək. 

Hava Məkanının Hüquqi Statusu 

Dövlətlərin hava məkanı üzərində hüquqi nəzarəti ilk növbədə hava məkanının hüquqi statusunun müəyyənləşdirilməsinə əsaslanır. Beynəlxalq hüquqa görə, hər bir dövlət öz ərazisi üzərində olan hava məkanına tam suveren hüquqa malikdir. Bu prinsip 1944-cü ildə qəbul edilmiş Çikaqo Konvensiyasında təsbit olunmuşdur. Konvensiyanın 1-ci maddəsinə əsasən, “Hər bir dövlət öz ərazisi üzərində hava məkanına tam və müstəsna suverenliyə malikdir”. Bu o deməkdir ki, hər hansı bir hava gəmisinin digər bir dövlətin hava məkanına daxil olması yalnız həmin dövlətin icazəsi ilə mümkündür. 

Hava məkanının hüquqi statusu dəniz hüququ ilə də sıx bağlıdır. Ümumdünya okeanlarında beynəlxalq hava yolları mövcud olduğu kimi, açıq dəniz üzərində hava məkanı da heç bir dövlətin suverenliyinə daxil deyil. Bu isə beynəlxalq aviasiya fəaliyyətinin sərbəstliyini təmin edir. 

Dövlətlərin Hava Məkanı Üzərində Nəzarət Hüququ 

Dövlətlərin hava məkanı üzərində nəzarət hüququ bir neçə əsas aspektdən ibarətdir: 

Milli təhlükəsizlik: Hər bir dövlət öz hava məkanını mühafizə etmək üçün müəyyən hüquqi və texniki tədbirlər həyata keçirir. Hərbi hava qüvvələri, hava məkanının monitorinq sistemləri və hava hücumundan müdafiə sistemləri bu nəzarətin əsas hissələridir. 

Mülki aviasiya tənzimləmələri: Dövlətlər öz hava məkanından istifadə edən mülki aviasiya şirkətlərini tənzimləmək hüququna malikdir. Bu çərçivədə aviasiya qaydaları, uçuş marşrutları və hava nəqliyyatı təhlükəsizliyi tələbləri müəyyən edilir. 

 İcazə və qadağalar: Dövlətlər hava məkanından istifadə ilə bağlı müxtəlif məhdudiyyətlər qoya bilər. Məsələn, bəzi ərazilərdə uçuş qadağaları tətbiq edilir və ya xarici hərbi təyyarələrin icazəsiz daxil olması qadağan edilir. 

Beynəlxalq Konvensiyalar və Hava Hüququ 

Hava məkanının tənzimlənməsi beynəlxalq konvensiyalar və sazişlər vasitəsilə həyata keçirilir. Ən əsas beynəlxalq hüquqi sənədlərdən biri 1944-cü il Çikaqo Konvensiyasıdır. Bu konvensiya beynəlxalq mülki aviasiyanın əsas prinsiplərini müəyyən edir və Beynəlxalq Mülki Aviasiya Təşkilatı (ICAO) tərəfindən həyata keçirilən tənzimləmələrin hüquqi bazasını yaradır. 

Bundan başqa, 1919-cu ildə qəbul edilən Paris Konvensiyası və 1928-ci il Havana Konvensiyası da hava məkanının hüquqi rejimi ilə bağlı mühüm sənədlər olmuşdur. Lakin müasir dövrdə Çikaqo Konvensiyası hava məkanına hüquqi nəzarətlə bağlı əsas beynəlxalq hüquqi akt kimi qəbul edilir. 

Hava Məkanının Pozulması və Beynəlxalq Reaksiyalar 

Dövlətlərin hava məkanı üzərində suverenliyini qoruması üçün müəyyən hüquqi və texniki tədbirlər mövcuddur. Lakin bəzi hallarda hava məkanının pozulması halları baş verir ki, bu da beynəlxalq gərginliklərə səbəb ola bilər. Hava məkanının pozulması əsasən aşağıdakı hallarda baş verir: 

Xarici dövlətin hərbi və ya mülki hava gəmisinin icazəsiz daxil olması; 

Casus təyyarələrinin və ya dronların dövlətin hava məkanına müdaxiləsi; 

Beynəlxalq hava yolları qaydalarının pozulması; 

Terrorçular və ya qaçaqmalçılar tərəfindən hava məkanından qanunsuz istifadə. 

Dövlətlər hava məkanının pozulması hallarına qarşı müxtəlif tədbirlər görürlər. Bu tədbirlərə xəbərdarlıq, təyyarənin məcburi endirilməsi və ya hava hücumundan müdafiə sistemlərinin işə salınması daxildir. 

Müasir Dövrdə Hüquqi Problemlər və Gələcək Perspektivlər 

Müasir texnologiyalar hava məkanına hüquqi nəzarətin yeni problemlərini ortaya çıxarır. Xüsusilə pilotsuz uçuş aparatları (PUA) və süni intellektlə idarə olunan hava vasitələrinin yayılması hüquqi çərçivənin yenidən nəzərdən keçirilməsini tələb edir. Beynəlxalq hüquq hazırda bu cür halları tənzimləmək üçün yeni normativ aktlar üzərində işləyir. 

Kosmik aviasiyanın inkişafı da hava məkanının hüquqi statusu ilə bağlı yeni müzakirələr açır. Çünki kosmosa keçid sərhədləri dəqiq müəyyən olunmadığından, bəzi ölkələr yüksək atmosfer qatlarını da öz hava məkanı kimi qəbul etmək istəyir. Bu isə beynəlxalq hüquqi mübahisələrə səbəb olur. 

Dövlətlərin hava məkanı üzərində nəzarətini gücləndirmək üçün beynəlxalq əməkdaşlıq zəruridir. ICAO və digər beynəlxalq təşkilatların bu sahədə fəaliyyəti hava məkanının hüquqi çərçivəsinin təkmilləşdirilməsində mühüm rol oynayır. 

Nəticə olaraq, hava məkanı dövlətlər üçün strateji əhəmiyyətə malikdir və onun hüquqi nəzarəti beynəlxalq münasibətlərdə mühüm yer tutur. Dövlətlərin hava məkanı üzərində müstəsna hüquqları beynəlxalq konvensiyalarla qorunur və hər bir ölkə öz hava məkanının təhlükəsizliyini təmin etmək üçün müxtəlif hüquqi və texniki mexanizmlərdən istifadə edir. Müasir dövrdə texnoloji inkişaf və qlobal aviasiya şəbəkəsinin genişlənməsi hava məkanı ilə bağlı yeni hüquqi problemləri ortaya çıxarır. Gələcəkdə beynəlxalq hüququn bu sahədə daha da təkmilləşdirilməsi və dövlətlər arasında əməkdaşlığın artırılması zəruridir. 

Emil Rəhmanlı,

Naxçıvan Dövlət Universiteti Hüquqşünaslıq ixtisası tələbəsi

MİA.AZ