Ermənilərin Arşın mal alan ı təhrifi Maqomayov nələr yazıb

1919-cu il 8 fevral tarixində "Azərbaycan" qəzetinin rus dilində nəşr olunan versiyasının 29-cu nömrəsində görkəmli bəstəkar, dirijor, musiqi mədəniyyətimizin inkişafında müstəsna xidmətləri olan maarifçi, təşkilatçı, Üzeyir bəy Hacıbəylinin yaxın silahdaşı Müslüm bəy Maqomayevin sizə təqdim olunan məqaləsi haqqında məlumatım olsa da, tam şəkildə əldə edə bilməmişdim. Bu yaxınlarda hörmətli tarixçi alimimiz Solmaz xanım Rüstəmova-Tohidi həmin qəzetdə çıxan Müslüm Maqomayevin çox qiymətli tarixi məqaləsinin foto-surətini mənə göndərdi və illərlə davam edən axtarışlarıma son qoydu. Mən hələ 1990-cı illərin ortalarından "Arşın mal alan" əsəri ilə bağlı istər Azərbaycan mətbuatında, istərsə də bir çox xarici ölkə mətbuatında məqalələr, araşdırma yazılarla çıxış etmişəm. Müslüm Maqomayevin məqaləsindən sitatlar gətirmişəm. Bu gün Solmaz xanım Rüstəmova-Tohidinin sayəsində ilk dəfə olaraq həmin məqaləni tam şəkildə (ruscadan tərcümə edərək) sizə təqdim etməkdən qürur duyuram.

Üzeyir bəylə Müslüm bəy yeniyetmə yaşlarından, Qori Müəllimlər seminariyasında tanış olublar. Eyni ildə, eyni ayda, eyni gündə (18 sentyabr 1885) doğulan gənclərin ilk tanışlığı ömürlərinin sonuna qədər davam edən möhkəm dostluğa çevrilir. Sonralar Məleykə və Badigülcamal bacıları ilə ailə qurub qohum olan Üzeyir bəy və Müslüm bəy əqidə dostu, silahdaş kimi min bir əziyyətlə birgə çalışıb musiqi mədəniyyətimizin yeni inkişaf yolunda yorulmadan, çəkinmədən birlikdə addımlayıblar.

Müslüm Maqomayevin "Arşın mal alan" əsərinə qarşı olan hörmətsizliyə qarşı üsyanı heç də təsadüfi deyil. Çünki, bu əsərin səhnə həyatına məhz Müslüm Maqomayev vəsiqə vermişdi. Üzeyir bəy 1913-cü ildə Sankt-Peterburqda təhsil aldığı müddətdə 1913-cü il avqustun 7-də dostu Müslüm bəyə yazdığı məktubda qeyd edir:

"Əzizim Müslüm!

Sükut etməyimin səbəbi, çox məşğul olmağımdır, demək olar ki, səhərdən gecəyarısınadək işləyirəm. Əvvəli qarşıdakı imtahanlara hazırlaşıram, ikincisi, operetta yazıram, özü də müvəffəqiyyətli olacaqdır, Allah qoysa, vaxtında sənə göndərərəm..."

Çox keçmədən Bakıda nəşr olunan "İqbal", "Sədayi həqq" və digər qəzetlərdə 25 oktyabr 1913-cü ildə Üzeyir bəy Hacıbəylinin "Arşın mal alan" adlı yeni operettasının Tağıyev teatrında oynanılacağı haqqında məlumatlar dərc olunur. Tarixdən də bildiyimiz kimi, əsəri tamaşaya rejissor Hüseynqulu Sarabski, dirijor Müslüm Maqomayev hazırlayır. "Arşın mal alan" ilk tamaşasından böyük populyarlıq qazandı və sürətlə müxtəlif dillərə tərcümə olunaraq Bakıda, Tiflisdə, Rusiyanın müxtəlif şəhərlərində, Türküstanda, Türkiyədə, İranda uğurla səhnələşdirildi. 1915-1916-cı illərdə Bakıda və Tiflisdə elə olurdu ki, əsər eyni gündə müxtəlif teatrlarda 3-4 dildə oynanılırdı. Hamısı da anşlaqla keçirdi. Əsəri oynamaq üçün Bakıda, Tiflisdə, Rusiyada, Türkiyədə onlarla erməni truppası yaranmışdı və bu truppalar yavaş-yavaş "Arşın mal alan"ı erməniləşdirmək üçün müxtəlif üsullardan istifadə edirdilər. Bu, çox geniş mövzudur və mən bu haqda xeyli sayda material toplamışam. Yaxın zamanlarda bu mövzu ilə bağlı topladığım zəngin materialları kitab kimi nəşr etməyi düşünürəm. "Arşın mal alan" əsərinin hələ 1916-cı ildə Amerika səhnələrinə qədər gedib çıxması mədəniyyət tariximizin parlaq səhifələridir. Ona görə də Müslüm Maqomayevin bu məqaləsi olduqca qiymətli tarixi dəyərə malikdir.

Bu gün hər iki böyük sənətkarın 140 illik yubileyi günündə onların xatirəsi önündə dərin ehtiramla baş əyirik.

"Arşın mal alan" erməni dilində

(Resenziya əvəzi)

Fevralın 4-də Hökumət teatrında (Mailov teatrı) erməni artistləri tərəfindən müsəlman bəstəkarı Ü. b. Hacıbəyovun tanınmış "Arşın mal alan" operettası səhnələşdirilmişdi. Bilmirəm, operettanın bu şəkildə oynanması müəllifə məlumdurmu? Düşünürəm ki, həm əsərin, həm də əsərdə qabardılan adət və ənənələrin belə rüsvayçı şəklə salınmasına son qoymaq vaxtı gəlib çatmışdır.

Əvvəla, üçüncü pərdədə orijinaldan heç bir motiv yoxdur, əyər iki mahnı oxunursa, o da təhrif olunmuş şəkildə. Digərləri isə ordan-burdan yığılmadır. Fikrimcə, bu, yolverilməzdir. Mən soruşdum ki, nə üçün əsəri orijinalda olduğu kimi oynamırsınız? Cavab verdilər ki, həmişə belə oynayıblar və yenidən öyrənib dəyişə bilməzlər(?!). Bilmirəm, bu nə qədər inandırıcıdır, ancaq onu bilirəm ki, bu onlar üçün olduqca tipikdir.

Rejissurada rolların ifasında elə hoqqabazlıqlara (tryuklara) yol verilmişdir ki, bunlar həm əsərin, həm də onun daşıdığı ideyanın təhqir olunması dərəcəsinə çatmışdır. Misal üçün, qulluqçu Vəli birinci dəfə Soltan bəyin zəngin bəzədilmiş otağına gələndə öz palçıqlı çarıqlarını çıxarıb kreslonun üstünə qoya bilməz axı. Bu nə deməkdir? Onun Soltan bəyin dizlərini qucaqlaması nə deməkdir? Sonuncu minor triosunda Asiyanın rəqsi nə deməkdir?.. Bu, hədəfdən yayınmaq deyil, bu, qərəzli təhqirdir. Hər şey əlavə gülüş yaradılmasına qurban verilmişdi. Dünənki oyunbazlıqları görəndə mən qeyri-ixtiyari keçən il "Forum" sinematoqrafında bu populyar operettanın adı ilə göstərilən eybəcərlikləri xatırladım. Mən qeyri-ixtiyari Tiflisdə "Arşın mal alan" operettasının motivləri" adı ilə bu gün çap olunan o notları da xatırladım; mən qeyri-ixtiyari erməni truppasının Vladiqafqazda əsərin müəllifi haqqında bircə söz belə yazılmayan afişanı xatırladım; mən qeyri-ixtiyari tanınmış erməni xadiminin mənə "Arşın mal alan"nın qədim erməni (?!) pyesi olmasını və hətta Türkiyədə çoxdan səhnələrdə oynandığını sübut etməyə çalışmasını xatırladım; mən qeyri-ixtiyari Hacıbəyovun əsərlərinin bütün qrammafon istismarını xatırladım...

Bütün bu rüsvayçılıqlara artıq son qoymaq vaxtıdır. Əgər kimsə əsəri götürüb tərcümədə göstərmək istəyirsə, onda onu orijinalda olduğu kimi göstərməyə borcludur. Rejissura quruluşun daha yaxşı olmasına xidmət etməlidir, nəzarət etməlidir ki, artistlər həqiqətən, real tipajlar yaratsınlar, klounluğa, oyunbazlığa yer olmamalıdır.

Müslümbəy.

8 fevral 1919-cu il.

"Azerbaydjan" qəzeti №29