Əsəddən sonrakı Suriya: İranın itkisi Türkiyənin qazancıdır

Livan və Suriyada son bir neçə həftədə baş verən kataklizm hadisələri - İsrailin “Hizbullah”ı məhv etməsindən Əsəd rejiminin devrilməsinə qədər - Yaxın Şərq üçün yeni bir səhifə açıb. Ümid etmək olar ki, İranın Levantdakı qondarma müqavimət oxunun dağılması regionda sülh və sabitlik dövrünü göstərir. Bununla belə, daha çox ehtimal olunan nəticə İran və onun müttəfiqlərinin azalması nəticəsində yaranan boşluğu doldurmaq üçün regional rəqabətin güclənməsidir.
“Hizbullah”ın süqutu İran və İsrail arasında güc balansını dəyişib, Bəşər Əsədin devrilməsi isə İranı daha da zəiflədib. Lakin daha geniş nəticə Türkiyə ilə digərləri arasında güc balansında dəyişiklikdir.

Reyting.az xəbər verir ki, bu barədə “Foreign Policy” yazıb.
ABŞ nəşrinin təhlilində qeyd olunur ki, Əsəd rejiminin sürətli süqutu Suriya üçün dönüş nöqtəsidir:
Bu, uzun müddətdir davam edən müharibənin son 14 ili ərzində daha da qəddarlaşmış 54 illik ailə idarəçiliyindən, azğınlıq və çapovulçuluqdan qurtuluşu ehtiva edir. Bu, həm də Əsədi dəstəkləyən İran və Rusiya üçün alçaldıcı məğlubiyyətdir. Rusiya Afrikaya görə tramplin kimi istifadə etdiyi hərbi bazalarını, İran isə Livana quru körpüsü kimi Suriyanı itirə bilər.
Rejimin süqutu və İranın məğlubiyyətinin eyforik coşqusu bütün hekayəti əhatə etmir. Suriya üsyançılarının Dəməşqi ələ keçirməsi ilə başa çatan 12 günlük “blitskrieg” həm də Türkiyənin mahir güc oyunu kimi qiymətləndirilə bilər. Ankara Bəşər Əsədə qarşı əsas qüvvə olan “Heyət Təhrir əş-Şam”ın (HTŞ) əsas himayədarı olub və qrupun döyüş meydanındakı uğurlarının böyük payı ona düşür. Türkiyə Əsəd rejiminin süqutetmə sürətindən təəccübləndiyini ifadə edib, lakin bu, Türkiyənin Suriyada dominant xarici güc kimi Rusiya və İranı sıxışdıraraq, HTŞ və onun müttəfiq qüvvələri vasitəsilə gücünü layihələndirmək qabiliyyətinin bariz təzahürüdür.
Türkiyə zamanla Suriyadakı qazancını Livan və İraqa da genişləndirə bilər, xüsusən də Suriyanın itirilməsi İranın bu iki ölkədə mövqeyini zəiflədir.
Bu reallıq regional güc balansını mühüm mənada dəyişir.
Birincisi, bu, İran üçün böyük bir uğursuzluqdur. Amma eyni dərəcədə - daha vacib olmasa da - Türkiyənin qazanclarının digər regional aktorlar üçün də təsiri var. Onların hamısı çox güman ki, yeni reallığa reaksiya olaraq siyasətlərini korrektləşdirəcəklər.
İran üçün Suriyanın itirilməsi onun nüfuzuna və regional strategiyasına ciddi zərbədir. ABŞ və İsraillə qarşıdurmada onun biləyi zəifləyir. Amma İranın siyasi spektri üzrə müşahidəçilərin Əsədin devrilməsinə reaksiyalarından göründüyü kimi, Türkiyənin Suriyada qazandığı qələbələr xüsusi narahatlıq doğurur. İran Türkiyəyə uzun müddətdir ki, nüfuz uğrunda rəqabət apardıqları Yaxın Şərq və Qafqazdakı təsir dairələrinə meydan oxuyan regional rəqib kimi baxır. Türkiyənin Azərbaycana güclü dəstəyi, o cümlədən 2023-cü ilin sentyabrında Qarabağ anklavını Ermənistandan geri almaq üçün köməyi ilə İran faktiki olaraq bu rəqabəti uduzub.
Suriyadakı nəticədən cəsarətlənən Türkiyə indi Azərbaycan və Ermənistanı Türkiyə ilə birləşdirəcək Zəngəzur dəhlizinin ticarət yolu üzərində nəzarəti təmin etmək üçün Azərbaycana dəstək versə, İranın əli Qafqazdan tamamilə kəsiləcək. İran üçün bu, 16-cı və 20-ci əsrlər arasında mübarizə apardığı Qafqaz və Şam üzərində Osmanlı İmperiyasının nəzarətinin bərpası kimi görünə bilər.
Qəribədir ki, İranın əsas rəqibi olan İsrailin də Suriyadakı hadisələrin dönüşündən narahat olmaq üçün səbəbləri var. İsrailin İranın Levantdakı mövcudluğunun sona çatması istisna olmaqla, Türkiyənin oradakı təsir dairəsi ilə üzləşməsinə xas olan çətinliklər yaranacaq. HTŞ-in rəhbərlik etdiyi hökumət Suriyada gücünü birləşdirdikdən sonra İsrailin Colan təpələrini ilhaqını rədd edəcək və çox güman ki, fələstinlilərin acınacaqlı vəziyyətinə neytral qalmayacaq. Onun fələstinlilərlə sünni ərəb əlaqələri İran və “Hizbullah”dan daha üzvi xarakter daşıyır. İsrail sərhədlərindəki təhlükə indi Dəməşqdə Ankaranın dəstəklədiyi yeni siyasi nizamda ola bilər.
Misir və İordaniyadan tutmuş Fars körfəzindəkilərə qədər ərəb dövlətləri üçün HTŞ-nin Suriyadakı qələbəsi məğlub olduqlarını düşündükləri “Ərəb baharı”nın təhlükəli əks-sədası kimi görünür. Bu üsyanlar Ərəb dünyasındakı avtoritarizmə demokratiya və yaxşı hökumət çağırışları ilə meydan oxuyub. “Bahar”ı demokratiyanı qəbul edən, hətta sərt İslam dövlətini hədəfləyən islamçı partiyalar belə müdafiə edib. Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan ərəb üsyanlarını dəstəkləyib, onda Ərəb dünyasının müsəlman demokratiyasına dair öz baxışını əks etdirən gələcək görüb. Bunun müqabilində bir çox islamçı partiyalar Türkiyəni ilham və dəstək mənbəyi kimi qəbul ediblər.
Ərəb dövlətləri öz ölkələrindəki islamçı hərəkatları darmadağın etmək üçün çox mübarizə aparıb və sonda qalib gəlib. Heç bir yerdə Türkiyə üçün Suriyadakı qədər risk yox idi. O, islamçı fraksiyaların daxil olduğu müxalifətin bir hissəsini fəal şəkildə dəstəkləyib və vətəndaş müharibəsindən qaçan milyonlarla qaçqını bağrına basıb. Həmin döyüşdə Türkiyənin Əsədi devirmək cəhdlərini puç edən Rusiya və İran olub. Əsədi İranın müştərisi kimi görən ərəb dövlətləri ondan üz çevirib, lakin onun sağ qalması islamçılığın hər hansı bir yüksəlişinin qarşısını almaq məqsədi ilə uyğun gəlirdi. Bu yaxınlarda onlar Əsədlə əlaqələri bərpa etmək və Suriyanı yenidən Ərəb Liqasına qəbuletmə addımı atıb.
İndi, Suriya qiyamının başlamasından təxminən 14 il sonra Türkiyə, nəhayət, Əsədi devirmək və Suriyaya daxil olmaq uğrunda döyüşdə qalib gəlib. Ərəb dövlətlərini narahat edən bu qələbə, həyati əhəmiyyət kəsb edən ərəb dövlətinə nəzarət edən siyasi qüvvə kimi islamçılığın dirçəliş şəklində “Ərəb baharı”nın gecikmiş təcəssümüdür.
Bir regional gücün sərvətinin yüksəlməsi istər-istəməz yenidən nizamlanmaya, sonra isə onu saxlama və geri çevirm strategiyaları ilə üzləşəcək. Bu səylər Suriya daxilindəki çatlardan istifadə doğuracaq.
HTŞ Suriya hökumətinə və Hələbdən Dəməşqə qədər olan mühüm şimal-cənub dəhlizinə nəzarət edir, lakin onun ölkənin qalan hissəsi üzərində nəzarəti təmin olunmur. Suriyada fəaliyyət göstərən digər islamçı və millətçi qüvvələr, eləcə də ölkənin şimal-şərqinə nəzarət edən kürd qüvvələri var. Bu qüvvələrin Dəməşqdə yeni nizama meydan oxumaq üçün öz səbəbləri ola bilər və əgər onlar öz işini dəstəkləmək istəyən xarici aktorlardan dəstək tapsalar, onların səyləri daha güclü olacaq.
Suriya üçün uzun illər əzab-əziyyətdən sonra ən yaxşı nəticə müharibədən dağılmış ölkənin yenidən qurulmasına diqqət yetirən güclü və sabit dövlət ən yaxşı nəticədir. Bununla belə, Suriya regional rəqabət girdabına girərsə, o, xarici güclər arasında rəqabətin ölkəni parçaladığı və əzablarını uzatdığı Liviyadan fərqli olmayan gələcəyə ümid edə bilər.
Y. QACAR

Ana səhifəyə dön