Folklor İnstitutunda qorqudşünaslıq araşdırmaları davam edir

Bakı, 13 may, AZƏRTAC

AMEA Folklor İnstitutunun Mifologiya şöbəsinin müdiri professor Seyfəddin Rzasoyun “Dədə Qorqud” eposu. Şaman-qəhrəmanın xaos dünyasına yolçuluğu” kitabı çapdan çıxıb.

Bu barədə AZƏRTAC-a institutdan bildirilib. Qeyd olunub ki, çağdaş Azərbaycan folklorşünaslığının tanınmış simalarından olan professor Seyfəddin Rzasoy qorqudşünaslıqla bağlı fundamental tədqiqatları ilə də tanınır. Onun “Dədə Qorqud” eposu” seriyasından 2022-ci ildə “Qəhrəmanın ölüb-dirilməsi”, 2024-cü ildə isə “Dastanın Alp Aruz variantının ilk bərpa təcrübəsi” monoqrafiyaları işıq üzü görüb. Alimin bu yaxınlarda nəşr olunan “Şaman-qəhrəmanın xaos dünyasına yolçuluğu” monoqrafiyası da “Dədə Qorqud” eposu” seriyasının davamı – 3-cü kitabıdır.

Müəllifin 2015-ci ildə nəşr olunmuş “Azərbaycan dastanlarında şaman-qəhrəman arxetipi” adlı monoqrafiyasının “Salur Qazanın evinin yağmalanması” boyunun kosmoloji struktur modeli” adlanan üçüncü fəsli əsasında hazırladığı bu kitabda Azərbaycan/Oğuz/Türk etnokosmik düşüncəsinin əsas struktur modellərindən olan Şaman/Qəhrəman arxetipi “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının ikinci boyu əsasında bərpa olunub. Tədqiqat mətn informasiyası üzərində qurulub, mətnin verdiyi ritual-mifoloji informasiya əsasında kosmoloji düşüncənin arxetip, formul və sxemləri rekonstruksiya edilib. On ildən artıq davam edən elmi araşdırmalarının məhsulu kimi ərsəyə gələn bu kitab Seyfəddin Rzasoyun digər əsərləri kimi ciddi elmi araşdırmaların nəticəsi olaraq özünün orijinallığı və əsaslı yenilikləri ilə seçilir.

Müəllif kitaba yazdığı genişhəcmli giriş yazısında “Azərbaycan dastanlarında şaman – qəhrəman arxetipi” probleminin nəzəri-metodoloji əsaslarına aydınlıq gətirib, beləliklə, oxucuları bəhs açılacaq mövzu ilə bağlı elmi-nəzəri biliklərlə ətraflı məlumatlandırıb. Eyni zamanda, tədqiqatın əsas məqsədinin nədən ibarət olmasına diqqəti yönəldən alim göstərir ki, “dastanların “düşüncə” strukturu ilə şaman düşüncəsinin strukturu arasında identifikasiya (eyniləşdirmə) modeli qurmaqla bu modelin funksional hərəkəti, bu hərəkəti yaradan mexanizmlər, onların quruluşu, işlənmə prinsipləri və s. haqqında düşünməkdir”. Bu yanaşma, əslində, müəllifin problemə baxışının, demək olar ki, açarıdır. Alim şaman düşüncəsinin strukturunu və dastan mətninin alt qatında gizlənən metaforik düşüncə strukturunu paralel müstəviyə gətirməklə müqayisələr yolu ilə identifikativ kodları tutuşdurmaqla təhlil aparıb. Belə qənaətə gəlib ki, “Azərbaycan dastanları ənənəvi düşüncənin strukturunu inikas edir. Şaman da eyni ənənəvi düşüncə strukturuna malik olub. Bu cəhətdən şaman qamlamasının strukturunun Azərbaycan dastanlarının poetik strukturunda “təkrarlanması” bunları vahid düşüncə sisteminə aid edir. Demək, istər dastanlarımızın, istərsə də şamanın düşüncəsinin strukturunun əsasında eyni etnoenergetik sxemlər durur.

Professor S.Rzasoyun gəldiyi bu fundamental qənaət işığında “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında Qazan xanın hərəkət və davranışlarının daşıdığı mifik məna səviyyələrinin şamanların magik davranış aktları – qamlama ritualları ilə paralel sxemlər olduğu görünür. Başqa sözlə, xalqın arxaik mifik görüşlər sistemi tarixin nisbətən sonrakı inkişaf mərhələlərində xalq yaradıcılığının nəhəng ədəbi hadisəsi olan dastan janrlarında dünyagörüşü hadisəsi olaraq bədii mətn dilinə transformasiya olunub. Bugünkü dünyanın gözü ilə yanaşanda, bizə Ezop dili kimi sirli-müəmmalı görünən dastan mətnindəki rəmzi-metaforik – mifik görünüş və davranışları isə görkəmli mifoloq-alim Seyfəddin Rzasoy böyük ustalıqla oxuya bilib. O, Qazan xanın xaos dünyasına səfərinin (yolçuluğunun) alt məna qatlarını sirli-sehirli mifik dünyagörüş qanunlarına söykənərək açıqlamağa müyəssər olub.

Kitabın redaktoru filologiya elmləri doktoru Sərxan Xavəri, rəyçiləri isə filologiya elmləri doktoru Qalib Sayılov, filologiya üzrə fəlsəfə doktorları Səfa Qarayev və Hikmət Quliyevdir.