İngilis dilini öyrənmək istəyirdi, dramaturq oldu Ejen İonesko insanın qurtuluşunu nədə görürdü?

Bu gün rumın dramaturq Ejen İonesko doğum günüdür.
Kulis.az bu münasibətlə müəllif haqqında materialı təqdim edir.
Ejen İonesko 20-ci əsr teatrının ən əhəmiyyətli yenilikçilərindən sayılır. Rumıniyada anadan olsa da, həyatının böyük hissəsini Fransada keçirib. Onun dil və mədəniyyətlər arasında keçidi yazı tərzinə öz təsirini göstərib. İonesko ənənəvi teatr formalarını dağıdan ilk müəlliflərdən biri hesab olunur. O, teatrı insanın tənha və çaşqın varlığının güzgüsü sayırdı. Bu yanaşma müəllifi Avropa teatrında tamamilə yeni bir istiqamətin qurucusuna çevirdi.

İoneskonun uşaqlıq illəri ağır keçib. Valideynlərinin ayrılması emosional dünyasında dərin iz qoyub. Parçalanmış ailə təcrübəsini daha sonra pyeslərində simvollar formasında yenidən canlandırıb. Uşaqlıqda özünü daim iki mədəniyyət arasında sıxılmış hiss edirdi. Bu “iki dünyanın adamı” olmaq hissi onu dil və kimlik mövzularına daha həssas yanaşmasına səbəb olub. İonesko tez-tez deyirdi ki, insanın ən böyük faciəsi anlaşıla bilməməkdir. Bu fikir onun əsərlərinin əsas fəlsəfi xəttinə çevrilib. Yazıçı hələ o vaxtdan dünyanın absurdluğunu instinktiv şəkildə duyurdu.

Müəllifin ədəbi zövqü fransız poeziyası ilə formalaşıb. O, xüsusən, Şarl Bodler və Artur Rambo kimi şairlərin təsirini açıq şəkildə qəbul edirdi. Gənclik illərində çoxlu şeir yazsa da, onu daha çox nəsr və teatr calb edirdi. Dilin ritmini hər zaman vacib sayırdı. Bu ritm düşüncəsi onun dialoqlarına xüsusi melodik sərtlik verir. İonesko üçün teatr yalnız söhbətlərin toplusu deyildi, dinamika və nəfəs idi. O, yazarkən sözlərin yox, sözlərin yaratdığı boşluqlar haqqında düşünürdü. Bu yanaşma onun pyeslərini digər müəlliflərin əsərlərindən fərqləndirdi.

Onun ilk teatr təcrübəsi təsadüfi şəkildə yaranıb. İonesko ingilis dilini öyrənmək üçün kitab almışdı və kitabı oxuyandan sonra dialoqların məzmununu son dərəcə məntiqsiz və məzəli hesab etmişdi. Bu təcrübə onda teatr pyesi yazmaq istəyi oyatdı. Beləliklə, “Keçəl Soprano”nun ("The Bald Soprano") ilkin ideyası formalaşdı. Yazıçı bu təcrübəni klassik teatrla hesablaşma anı kimi görürdü. Nəhayət, həmin gülünc dialoqlar onun ilk şah əsərinin bünövrəsinə çevrildi. Bu pyes teatr tarixində yeni bir epoxanın başlanğıcı oldu.

“Keçəl Soprano” İoneskonu bir anda məşhurlaşdırmadı, amma sonradan kult statusu qazandı. İlk premyera zamanı tamaşa çox uğursuz alınmışdı. Tamaşaçılar pyesin “nə haqda” olduğunu anlamağa çalışırdılar. O dövrdə absurd ideyalar hələ qəbul olunmurdu. Amma tədricən tənqidçilər əsərin gücünü kəşf etməyə başladılar. Onlar pyesdə dili və məntiqi dağıdan yeni estetik xətt gördülər. Əsər getdikcə Paris teatrlarının daimi repertuarına düşdü.

“Dərs” (“The Lesson”) və “Stullar” (“The Chairs”) kimi pyeslər İoneskonun ustalığının davamı sayılır. Bu əsərlərdə dilin deqradasiyası, insanın özünü itirməsi və mənanın dağılması əsas mövzulardır. İonesko burada da məişət situasiyalarını metafizik səviyyəyə qaldırır. “Stullar” insanın özünü boşluğun içində necə yandırdığını göstərir. “Dərs” isə müəllim-şagird münasibətindəki gizli zorakılığı ifadə edir. Yazıçı bu əsərlərdə cəmiyyətin mexanikləşməsini tənqid edir. Bu pyeslər absurd teatrın özəyinə çevrildi. İonesko isə bu sahədə lider müəlliflərdən biri oldu.

“Kərgədan” (Rhinocéros) İoneskonun ən məşhur və ən siyasi pyesidir. Əsər bir gün şəhərin sakinlərinin ard-arda kərgədanlara çevrilməsi ilə başlayır. Bu çevrilmə konformizmin və kütlə psixologiyasının simvoludur. Pyes totalitarizmin yüksəlişini sarsıdıcı dəqiqliklə təsvir edir. İonesko burada faşizmin insanları necə məhv etdiyini göstərir. Əsərin qəhrəmanı Berencer kütlə qarşısında son “insan qalan” obrazdır. Bu, yazıçının şəxsi mövqeyinin açıq ifadəsidir. Pyes müharibədən sonra Avropa cəmiyyətində böyük şok yaratdı. Bu gün “Kərgədan” müasir teatrın klassiki hesab olunur.

Berencer obrazı İoneskonun yaradıcılığında təkrarlanan bir alter eqo kimidir. Bu obraz onun bir neçə pyesində müxtəlif vəziyyətlərdə görünür. Berencer çox vaxt çaşqın, həyatla dil tapa bilməyən bir qəhrəmandır. O, yazıçının dünyaya yadlaşma hissinin bədii ifadəsidir. İonesko bu obraz vasitəsilə öz daxili qorxularını danışdırır.

İonesko dilə qarşı şübhə ilə yanaşan yazıçılardan idi. O, hesab edirdi ki, dil çox vaxt həqiqəti yox, yalanı gizlədir. Bu düşüncə onun dialoqlarında qırıq, döngəli və çarpaz formalar yaratdı. İonesko üçün söz çox vaxt mənasız səsdən başqa bir şey deyildi. O, insanın sözləri təkrarladıqca içini boşaltdığını göstərməyə çalışırdı. Bu mənasızlıq teatrda gülüş kimi görünür, amma altında böyük faciə gizlənir. O, yazırdı ki, dil xarab olduqda düşüncə də xarab olur. Bu prinsip əsərlərinin bütün qatlarına nüfuz edir.

İoneskonun ən güclü xüsusiyyətlərindən biri insanın mövcudluq qorxusunu səhnədə sadə situasiyalarla göstərməsi idi. O, gündəlik həyatın kiçik detalını götürüb onu metafizik bir sualın açarı kimi təqdim edirdi. Bu yanaşma tamaşaçını həm güldürür, həm də narahat edirdi. Çünki absurd situasiyaların arxasında ciddi mövzular dayanırdı. İonesko düşünürdü ki, insanın ən böyük faciəsi həyatın mexanikləşməsidir. O, pyeslərində qəhrəmanları elə vəziyyətlərə salırdı ki, adi dialoqlar belə mənasızlığa yuvarlanırdı.

Yazıçı ömrü boyu siyasətlə məsafəli olmağa çalışsa da, əsərləri daim ictimai reaksiyalar doğururdu. Onun məqsədi konkret siyasi mövqe bildirmək yox, kütlə psixologiyasının təhlükəsini göstərmək idi. “Kərgədan” buna ən bariz nümunədir. Tənqidçilər pyesi həm faşizmə, həm də totalitar ideologiyalara qarşı sərt xəbərdarlıq kimi dəyərləndirirdilər. İonesko isə deyirdi ki, o, yalnız insanın tək qalmaq qorxusunu yazıb. Buna baxmayaraq, əsərləri bütün Avropada siyasi diskussiyaların mərkəzinə çevrilmişdi. O, absurdun içində gizlənən reallığı açmağa çalışırdı. Yazıçı hesab edirdi ki, insanın qurtuluşu yalnız fərdilikdədir.

İonesko həm də çox məhsuldar essseist idi və düşüncələrini müntəzəm şəkildə yazırdı. Esseləri şəxsi müşahidələrlə dolu idi. O, yazıçının cəmiyyətdəki yerinə dair maraqlı fikirlər söyləyirdi. İonesko hesab edirdi ki, yazıçı dünyanı izah etməyə borclu deyil, yalnız onu göstərməlidir. Bu esselərdə o, həm dilin aşınması, həm də insanın mənəvi tənəzzülü barədə düşünürdü. Yazıçı öz qeydlərində tez-tez uşaqlıq xatirələrinə qayıdırdı. Bu xatirələr onun pyeslərindəki qəhrəmanların psixologiyasına da təsir göstərirdi.

İonesko həyatının son illərində dünyanın müxtəlif universitetlərində mühazirələr oxuyurdu. O, teatrın mahiyyəti, dilin böhranı və müasir insanın vəziyyəti barədə çıxışlar edirdi. Bu mühazirələr zamanı tələbələr onu diqqətlə dinləyir, qeydlər aparırdılar. İonesko özünü heç vaxt müəllim saymasa da, fikirləri böyük təsir yaradırdı. O, teatrın gələcəyi barədə pessimist deyildi. Hesab edirdi ki, insan yaşadıqca teatr da yaşayacaq. Yazıçı auditoriyada da pyeslərindəki kimi gözlənilməz cümlələr işlədir, insanları gülməyə və düşünməyə vadar edirdi. Onun çıxışları sonradan kitab halında çap olundu.

Onun əsərləri yalnız Avropada deyil, bütün dünyada geniş yayılıb. Amerika Birləşmiş Ştatları, Yaponiya, Latın Amerikası və Şərqi Avropa səhnələri İoneskonu öz repertuarlarına daxil ediblər. Hər bir mədəniyyət onun absurd estetikasını özünəməxsus şəkildə qəbul edib. Bu beynəlxalq qəbul yazıçının ideyalarının universal olduğunu göstərir.

Ejen İonesko 1994-cü ildə dünyasını dəyişsə də, mirası yaşayır. O, 20-ci əsr teatrını kökündən dəyişən az sayda yazıçılardan biridir. Absurd teatr anlayışı çox vaxt birbaşa onun adı ilə çəkilir. İoneskonun ideyaları həm teatr nəzəriyyəsinə, həm də bədii təfəkkürə böyük təsir göstərib. Bu gün onun pyesləri dünya dramaturgiyasının “mütləq oxu” siyahısındadır. İonesko demişdi: “Teatr ölməkdən qorxmur, çünki insan ölməkdən qorxur.”
Bu sözlər onun sənət fəlsəfəsinin ən yaxşı xülasəsidir.