Makron qorxur, həm də qorxudur RAKURS

“Biz üçüncü dünya müharibəsinə başlamaq istəmirik”

Emmanuel Makron TF1-də “Fransa qarşısında duran çağırışlar” adlı proqramda iştirak edərək üç saat ərzində jurnalistlərin, siyasətçilərin və blogerlərin suallarını cavablandırıb. Söhbət hər zaman manşetlərdə olan bir mövzu ilə başlayıb: Ukraynadakı müharibə və mayın 15-də İstanbulda Rusiya prezidenti Vladimir Putin və Ukrayna prezidenti Vladimir Zelenski arasında mümkün zirvə görüşü. Emmanuel Makron Yaxın Şərqə səfər edən ABŞ lideri Donald Trampın da onlara qoşula biləcəyini xatırladıb. Prezident Vladimir Putinin gəlişi və ya olmaması barədə məlumatı olmadığını deyib, lakin Avropa ölkələrinin ümumi məqsədini xatırladıb: “Ərazilər və təhlükəsizlik təminatları məsələsini müzakirə edə bilmək üçün quruda, havada və dənizdə 30 gün müddətində atəşkəsə nail olmaq”.

İlk dəfə olaraq Fransa prezidenti də çıxışında ukraynalıların bütün əraziləri qaytarmağın və Rusiya ilə 2014-cü il sərhədini bərpa etməyin mümkün olmadığını başa düşərək “ayıqlıq” nümayiş etdirdiyini bildirib. Cənab Makron həmçinin prezident Putin təklif olunan atəşkəsə əməl etməkdən imtina edərsə, Avropanın Rusiyaya qarşı yeni sanksiyalar tətbiq etməyə hazır olduğunu təkrarlayıb. Moskva artıq ultimatumların dilini qəbuledilməz adlandırmaqla Avropanın təkliflərinə cavab verərkən, Fransa prezidenti neft, qaz və ya maliyyə xidmətlərinin yenidən satışı ilə bağlı mümkün ikinci dərəcəli sanksiyalar da daxil olmaqla, “ABŞ ilə sıx koordinasiyada” yeni məhdudlaşdırıcı tədbirlər vəd edib.

Bununla belə, o qeyd edib ki, Rusiyanın Qərbdə dondurulmuş aktivlərinin müsadirəsi və istifadəsi ilə bağlı uzun müddətdir müzakirə olunan məsələdə dəyişiklik gözləmək lazım deyil, hüquqi bazanın olmamasına işarə edib və belə bir tədbiri “ən yaxşı həll yolu” adlandırıb. Eyni zamanda Emmanuel Makron Avropanın mümkün iştirakının sərhədlərini də vurğulayıb: “Biz Ukraynaya özünü müdafiə etməkdə kömək etməliyik, lakin üçüncü dünya müharibəsini açmaq istəmirik”. Prezident Ukraynaya kömək etməkdən tutmuş, artan “şərqdən təhlükə” nəzərə alınmaqla Avropa ölkələrini yenidən silahlandırmaq vəzifəsinə keçdi. Makronun Fransanın Amerikanın “nüvə çətiri” modelindən nümunə götürərək, digər Avropa dövlətlərinin ərazisində öz nüvə silahına malik təyyarələrinin yerləşdirilməsi məsələsini müzakirə etməyə hazır olması barədə bəyanatı xüsusi diqqəti cəlb edib: "Nüvə qarşısının alınmasının həmişə Avropa aspekti olub, lakin biz qəsdən təfərrüata varmırıq". Eyni zamanda, o, milli nüvə qalxanının belə birgə istifadəsi üçün üç aydın şərti qeyd etdi. Fransa "başqalarının təhlükəsizliyini ödəməyəcək".

Nüvə çəkindirici silahların tətbiqi ilə bağlı yekun qərar həmişə Ali Baş Komandan kimi Respublika Prezidentinin ixtiyarında olacaq. 4,9 milyon tamaşaçı toplayan yayım dövlət başçısının gərgin beynəlxalq və daxili gündəm fonunda Fransa xalqı ilə yenidən əlaqə yaratmaq cəhdi idi. Bölünmüş cəmiyyətdə və parlamentdə Emmanuel Makron həm sağ, həm də sol tərəfindən proqnozlaşdırılan şəkildə tənqid olundu: sağçılar onun bəzi cavablarından, sollar isə digərlərindən narazı qalıb.

Yada salaq ki, prezidentin Kiyevə gözlənilməz səfərindən sonra Marin Le Pen artıq onu “döyüşçü roluna girdiyinə” görə qınayıb. "Mən bu koalisiyanın nəyə nail olmağa çalışdığını anlamıram. O, sülh istəyir, yoxsa müharibəyə təkan verir? - sualını verib. - Məndə elə təəssürat yaranıb ki, Emmanuel Makron artıq neçə aydır ki, sülhə deyil, müharibəyə hazırlaşır".

Solçu siyasətçilər də həddən artıq ümumi ifadələri və anlaşılmaz ifadələri, eləcə də konkret həll yollarının olmadığını qeyd edərək istehza və tənqidə qarşı dura bilməyiblər. "France Insubordinate"in solçu lideri Jean-Luc Mélenchon X səhifəsində yazıb: "Mən heç nəyi əldən verməmişəm. Heç nə demədi, heç nə təklif etmədi". Sol düşərgənin digər nümayəndələri, o cümlədən sosialistlərin rəhbəri Olivye For və ekoloqların rəhbəri Marin Tondelier də eyni ruhda çıxış ediblər.

Makronun təhlükəsizlik və cinayətlə mübarizə ilə bağlı təkliflərini bəyənə bilən sağçılar (prezident bələdiyyə polisinin səlahiyyətlərinin artırılmasını və hətta buna layiq olanlar üçün xarici həbsxanalarda yerin icarəyə verilməsini təklif edib) immiqrasiya ilə bağlı referendum keçirmək vədinin olmamasından məyus olduğunu bildirib. Bütün fransızlar üçün aktual olan bu suala cavab olaraq Emmanuel Makron xatırladıb ki, belə bir mövzu Konstitusiyanın 11-ci maddəsində nəzərdə tutulan və məsələlərin ümumxalq səsverməsinə çıxarılmasına imkan verən siyahıya daxil deyil. Bu, onun sağçı rəqiblərini təəccübləndirməyib.

Milli Birlik lideri Jordan Bardella yayımı "ümumi iktidarsızlığı artıq gizlədə bilməyən boş söhbət" kimi xarakterizə edərək əlavə edib: "Hətta bu faydasız çıxışa marağı artırmaq üçün referendum elanı belə edilməyib". Prezidentin referendumların əhəmiyyətini etiraf edəcəyi gözlənilirdi, lakin o, nə pensiya islahatını, nə də büdcə məsələlərini ümumi səsverməyə çıxarmaqdan imtina etdi. Müsəlman solçu onun "Qəzzadakı soyqırım" haqqında danışmaqdan imtina etməsinə, sağçı isə Fələstin terrorunu qınamamasına qəzəblənib. Bu dəfə prezidentin liderlik nümayiş etdirmək və əsas məsələlərdə mövqeyini aydınlaşdırmaq cəhdi açıq-aşkar şübhə ilə qarşılanıb - həm siyasi dairələrdə, həm də ictimai rəydə.

Söhbət Makronun öz gələcəyinə gedəndə jurnalistlər ondan 2032-ci il prezident seçkiləri və hələ gənc siyasətçi üçün onlarla bağlı mümkün ambisiyaları soruşublar. O, indiki prezidentlik müddətinin tapşırıqlarına diqqət yetirərək, hələ bu barədə düşünmədiyini deyib: “İşim bitəndə cavab verə bilərəm, amma indi – yox”. Emmanuel Makron xatırladıb ki, konstitusiya ona üçüncü dəfə namizəd olmaq hüququ vermir və buna görə də növbəti seçkilərdə bazarlıq etməyi mənasız hesab edir. "Mən tariximizdə konstitusiyaya görə yenidən seçilmək hüququ olmayan ilk prezidentəm", - Yelisey sarayının rəhbəri xatırladıb. O, "Hər gün yalnız bir şey - ölkəmiz haqqında düşünürəm" deyib və "bunun üçün sona qədər mübarizə aparacağını" vəd edib.

Fransanın milli təhlükəsizlik konsepsiyasına yeni baxış

Amerika qoşunlarının Avropadan mümkün çıxarılması fonunda prezident Emmanuel Makron Fransanın müttəfiqlərini “nüvə çətiri” ilə qoruması ehtimalı barədə danışmağa hazır olduğunu təsdiqləyib. Çərşənbə axşamı axşam TF1-ə verdiyi müsahibədə o, tezliklə nüvə silahına malik təyyarələrin Aİ ölkələrində yerləşdirilməsi məsələsini müzakirə edəcəyini bildirib. Kreml nüvə silahının bütün Avropaya yayılmasının qitənin təhlükəsizliyinə əlavə etməyəcəyinə etiraz edib.

Rusiya, ABŞ və nüvə silahına malik Avropa ölkələri Avropada strateji təhlükəsizliyin formalaşdırılması üçün ciddi səylər göstərməli olacaqlar. Bunu çərşənbə günü Rusiya prezidentinin mətbuat katibi Dmitri Peskov Makronun müttəfiqləri ilə “nüvə çətirini” paylaşmağa hazır olması ilə bağlı bəyanatlarını şərh edərkən bildirib. Peskov vurğulayıb ki, qitədə nüvə silahlarının yayılması Avropaya təhlükəsizlik, proqnozlaşdırıla bilənlik və sabitlik əlavə etməyəcək. "Hazırda bütün strateji sabitlik və təhlükəsizlik sistemi məlum səbəblərdən acınacaqlı vəziyyətdədir" deyib.

Bu arada Makron nüvə dövləti kimi Avropanın müdafiə qabiliyyətini gücləndirmək səylərində Fransanın xüsusi rolunu görür. O, Fransanın nüvə silahlarının Aİ ölkələrində yerləşdirilməsi imkanından danışaraq, ABŞ-ın da eyni şəkildə Avropa üzərində “nüvə çətiri” yerləşdirdiyinə diqqət çəkib. Lakin ABŞ-dan fərqli olaraq, “Fransa başqalarının təhlükəsizliyini ödəməyəcək”, - Makron vurğulayıb. Üstəlik, nüvə təhlükəsinin qarşısının alınması strategiyası ilə qorunan ərazini genişləndirmək üçün Fransanın özünün müdafiəsi üçün lazım olan silahlar başqa ölkələrə verilməməlidir. Nəhayət, Fransanın nüvə silahlarının xaricdə yerləşdirilməsi ilə bağlı yekun qərar Ali Baş Komandan olan Beşinci Respublika Prezidentinin ixtiyarında olmalıdır, Makron qeyd edib.

Prezident xatırladıb ki, Yelisey sarayında olduğu müddətdə Fransanın müdafiə büdcəsi 32 milyard avrodan 50 milyard avroya yüksəlib. Stokholm Beynəlxalq Sülh Araşdırmaları İnstitutunun (SIPRI) 2024-cü il məlumatına görə, Fransa dünyada 12 mindən çox nüvə başlıqlarından 290-na sahibdir. Bu, onu ABŞ, Rusiya və Çindən sonra dördüncü nüvə gücünə çevirir. Əgər hazırda Fransanın arsenalında olan döyüş başlıqları onun milli maraqlarını qorumaq üçün kifayətdirsə, o zaman bütün Aİ ölkələrinin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün, görünür, bu sayı artırılmalıdır. Parisdə Rafale qırıcılarından buraxıla bilən əlli nüvə başlıqlı qanadlı raket var. Qarşıdurma qüvvələrinin dəniz komponenti çoxsaylı döyüş başlığı olan ballistik raketlərlə təchiz edilmiş dörd nüvə sualtı qayıqdan ibarətdir. Yaxın illərdə silahlı qüvvələrin hipersəs raketləri ilə təchiz edilməsi planlaşdırılır.

Qeyd edək ki, Makron ilk dəfə deyil ki, nüvə silahından istifadə barədə danışır. Hələ 2020-ci ilin fevralında o, Avropada nüvə qarşısının alınması üzrə “strateji dialoq”a başlamağı təklif edib və birgə nüvə təlimlərinin keçirilməsinə icazə verib. 2023-cü ilin fevralında o qeyd edib ki, Fransa müttəfiqlərinin suverenliyinə təhlükə yaranarsa, onları qorumaq üçün nüvə güclərindən istifadə etməyə hazırdır. 2025-ci ilin martında ABŞ-ın Avropanın təhlükəsizliyinin yeganə təminatçısı olaraq qalmaq istəməməsi fonunda Makron bəyan edib ki, Amerikanın “nüvə çətiri”ni ümumavropa çətiri ilə əvəz etməyin vaxtı çatıb. Və onun əsasını Fransanın və ola bilsin ki, Böyük Britaniyanın nüvə qüvvələri təşkil edə bilər. Ümumiyyətlə, Makronun indicə prinsipial olaraq yeni bir şey söylədiyini söyləmək olmaz. Görünür, bəyanat ABŞ-la münasibətlərdə gərginliyin artması ilə izah edilir. Bu kontekstdə Fransa prezidentinin sözləri hətta əvvəllər onları ciddi qəbul etməyən ölkələrdə də dəstək tapa bilər.

Belə ki, mayın 7-də Almaniyanın yeni kansleri Fridrix Merz Parisdə Makronla görüşündə nüvə məsələsini müzakirə etməyə hazır olduğunu açıq şəkildə bildirmişdi. "Mən Fransa və Böyük Britaniya ilə gələcəkdə nüvə qarşısının alınmasını necə birgə təmin edə biləcəyimizi müzakirə etməyimizə əsas ehtiyac görürəm", deyib. Merzin şərhləri Fransanın Avropanın daha sıx hərbi əməkdaşlığı, xüsusən də nüvə müdafiəsi planlarına uzun müddət müqavimət göstərən Almaniya üçün böyük strateji dəyişikliyi göstərir.

Mayın 9-da Fransa ilə dostluq və dərinləşmiş tərəfdaşlıq müqaviləsi imzalanmazdan əvvəl Polşanın baş naziri Donald Tusk bildirib ki, Polşanın Nüvə Silahlarının Yayılmaması Müqaviləsini imzalamış ölkə kimi nüvə silahını yerləşdirməmək öhdəliyi götürməsinə baxmayaraq yeni sənəd hər iki ölkə üçün “nüvə çətiri” ilə bağlı danışıqlar aparmaq üçün imkanlar açır.

Polşa prezidenti Andrzej Duda da hesab edir ki, Varşava potensial Rusiya təhlükəsinə qarşı Fransanın nüvə çəkindirməsindən müdafiə axtarmalıdır. Eyni zamanda o, ölkədə Amerika nüvə silahlarının yerləşdirilməsinə çağırışlarını davam etdirir. “İnanıram ki, biz hər iki qərarı qəbul edə bilərik”, - deyə Duda, xüsusən də Rusiyanın qonşu Belarusa taktiki nüvə silahını köçürməsinə istinad edərək bildirib.

Prezident Şarl de Qollun dövründən Fransa öz nüvə silahı və çatdırılma vasitələrini əldə etdikdən sonra, milli ərazilərin təhlükəsizliyini, o cümlədən xarici dövlətlərin təhlükəsizliyini təmin edib. Paris üçün, 2010-cu illərə qədər. Fransanın haradan gəlməsindən asılı olmayaraq təhlükəni dəf etməyə hazır olması lazım olduğunu güman edən “bütün azimutlarda müdafiə” strateji doktrinasının məqsədi məhz bu idi. Təbii ki, Soyuq Müharibə kontekstində ilk növbədə SSRİ-dən Fransa üçün potensial təhlükə nəzərdə tutulurdu. Amma nəinki. 1966-cı ildə Fransanı NATO hərbi təşkilatından çıxarmaqla de Qoll ölkəsini “xarici” müharibəyə cəlb etməmək istəyirdi. Bu, o zaman ABŞ-ın Vyetnamda müharibə apardığını və NATO müttəfiqlərini bu müharibədə iştiraka cəlb etməyə çalışdığını xatırlayanda aydın olur. De Qoll bunu Fransa üçün qeyri-mümkün etdi.

SSRİ-nin dağılması və Varşava Müqaviləsi Təşkilatının ləğvi Fransanın müdafiə strategiyasına müəyyən düzəlişlər etsə də, de Qollun müəyyən etdiyi müstəqil müdafiə kursunu Beşinci Respublikanın başında onun varisləri izlədi. 1994-cü ildə Avropada hərbi qarşıdurmanın sona çatması nəzərə alınmaqla yeniləndi. Prezident Nikola Sarkozi 2009-cu ildə Fransanı yenidən NATO hərbi təşkilatına daxil edəndə Yelisey Sarayı Fransanın nüvə arsenalının milli təhlükəsizliyin əsas təminatı olduğunu iddia etməyə davam etdi. Fransanın müdafiə strategiyasının təkamülündə yeni mərhələ Ukraynadakı silahlı münaqişə zamanı və xüsusilə qitədəki kollektiv müdafiə sahəsində öhdəliklərin əhəmiyyətli yükünü NATO-dakı Avropa müttəfiqlərinə yükləmək istəyən Donald Tramp administrasiyasının Vaşinqtonda hakimiyyətə gəlməsi ilə ortaya çıxdı.

Angela Merkelin gedişindən sonra Aİ lideri funksiyalarını üzərinə götürməyə çalışan Makron görünür, de Qollun vaxtından bəri formalaşmış Fransanın milli təhlükəsizlik konsepsiyasını Fransanın nüvə zəmanətlərinin (Britaniya nüvə potensialının iştirakı ilə) bütün Avrozonaya genişləndirilməsi istiqamətində yenidən nəzərdən keçirməyə hazırlaşır. Məsələ ondadır ki, Makron Fransanın çəkindirici qüvvələrinin təvazökar potensialını nəzərə alıbmı? Üstəlik, onun özünün öz nüvə arsenalını idarə etmək müstəsna hüququndan məhrum edəcəyini və bu məsuliyyəti Aİ həmkarlarından hər hansı biri ilə, xüsusən də Brüssel bürokratiyası ilə bölüşəcəyini təsəvvür etmək çətindir. Bir şey aydındır. De Qoll tərəfindən qoyulmuş Fransanın milli təhlükəsizliyinin təmin edilməsi ənənəsinə açıq fasilə verilir.

V.VƏLİYEV