Makron silahlanmağa çağırır: Fransa Avropanın yeni hərbi təcrübəsinə start verir

Fransa prezidenti Emmanuel Makronun kütləvi hərbi hazırlığı bərpa etmək təşəbbüsü Avropa təhlükəsizlik modelində sistemli dönüşün - postmilli müdafiə yanaşmasından milli səfərbərlik dövlətlərinin yenidən dirçəlməsinə keçidin - təzahürü kimi qiymətləndirilə bilərmi?

Milli.Az "Baku Network"da dərc olunmuş məqaləni təqdim edir:

Fransanın Service national volontaire (SNV) adlanan, könüllü əsasda, lakin strukturlaşdırılmış milli xidmət proqramını həyata keçirmək qərarı təkcə Parisin müdafiə siyasətində deyil, bütövlükdə Avropa strateji düşüncəsində də yeni istiqamətin başlanğıcını qoyur. Ümumi çağırış sisteminin ləğvindən düz otuz il sonra Fransa hökuməti yenidən "milli səylər" (effort national) məntiqinə qayıdır. Bu addım Avropanın mövcud təhlükəsizlik arxitekturasının davamlılığı ilə bağlı dərin narahatlığın əlamətidir.

Makronun "mövcud təhdid qarşısında millətin səfərbərliyi" formulu liberal-qlobalist müdafiə modelindən - yəni peşəkar ordular və NATO-nun inteqrasiya olunmuş strukturlarına söykənən yanaşmadan - "vətəndaşların ümumi iştirakına" əsaslanan sistemə doğru tədrici keçidi göstərir. Bu, 2014-cü ildən sonra Skandinaviya, Baltik və Mərkəzi Avropa ölkələrində güclənən ümumi müdafiə ideyasının yenidən aktuallaşması tendensiyasına tam uyğundur.

Simvolik dönüş nöqtəsi
1997-ci ildə Jak Şirak ümumi çağırışı ləğv etdikdən sonra Fransa "post-səfərbərlik cəmiyyəti" modelinə keçdi. Ordu milli sərhədləri aşan güc proyeksiyasının peşəkar aləti kimi qəbul edilirdi. Makronun indi vətəndaş fəallığına əsaslanan modelə qayıtması göstərir ki, köhnə doktrina artıq inam doğurmur: müasir dünyada "aşağı intensivlikli münaqişələr" qısa zamanda milli miqyaslı təhlükəyə çevrilə bilər.

Yeni təşəbbüsün mahiyyəti: simvoldan sistemə
SNV klassik çağırışın bərpası deyil - bu, həm hərbi, həm də vətəndaş səfərbərliyini birləşdirən hibrid formatdır. 18-25 yaşlı gəncləri əhatə edir, xidmət müddəti 10 ay, aylıq ödəniş isə 800 avro civarındadır. Formal olaraq könüllülük prinsipi saxlanılsa da, prezidentin və ordunun ritorikasından görünür ki, məqsəd qısa zamanda müdafiə tapşırıqlarına keçə biləcək dayanıqlı ehtiyat qüvvə formalaşdırmaqdır.

Bu model Avropada yaranan daha geniş bir tendensiyanın parçasıdır: dövlətlər sosial inteqrasiyanı, milli kimliyi və hərbi hazırlığı XXI əsr vətəndaş müdafiəsi konsepsiyası çərçivəsində birləşdirməyə çalışırlar. Latviya və Xorvatiya artıq məcburi xidmətə qayıdıb, Litva, İsveç və Finlandiya qarışıq - həm könüllü, həm məcburi - sistem tətbiq edir. Almaniya və Niderland hələlik könüllülük bazasında hərbi proqramlarla kifayətlənir, lakin çağırışın bərpası ilə bağlı ictimai müzakirələr hərbi həssaslığın artdığını göstərir.

Makronun təşəbbüsü üç əsas motiv üzərində qurulub:

Hərbi-əməliyyat aspekti: ehtiyat qüvvələrdə ciddi kadr çatışmazlığı. 2030-cu ilə qədər ehtiyatda olanların sayını 80 minə çatdırmaq planı müasir, yüksək intensivlikli müharibələrin geniş səfərbərlik bazası tələb etdiyini göstərir.

Sosial-siyasi ölçü: dövlət institutları ilə əlaqəsini itirmiş gənclər arasında "millətə mənsubiyyət hissi" formalaşdırmaq. Makron açıq şəkildə "ordu ilə millət arasında yeni ictimai müqavilə"nin zəruriliyindən danışır.

Psixoloji mobilizasiya: ölkənin müdafiəsinə mənəvi hazır olma atmosferi yaratmaq. Sorğulara görə, fransızların 83 faizi "könüllü-məcburi" xidmət ideyasını dəstəkləyir, lakin yalnız üçdə biri faktiki iştirak etməyə hazırdır. Bu fərq SNV-nin əsas sınağına çevrilir.

Beləliklə, məqsəd sadəcə ehtiyat qüvvə hazırlamaq deyil, xidmətin milli həmrəyliyin alətinə çevrildiyi yeni vətəndaş kimliyi modelini formalaşdırmaqdır.

Avropa konteksti və postmilli təhlükəsizlik böhranı
Fransanın milli hərbi xidmət ideyasına qayıdışı təcrid olunmuş addım deyil. Bu, Soyuq müharibədən sonra formalaşmış Avropa təhlükəsizlik modelinin tədrici dağılması fonunda baş verir. Onilliklər boyu NATO və Avropa İttifaqı qitəni müharibə riskindən "sığortalayırdı", milli orduların beynəlxalq əməliyyatlarda iştirakı isə ərazi müdafiəsi deyil, qlobal məsuliyyət kimi təqdim olunurdu.

2014-cü ildən - Krımın ilhaqı və Donbas müharibəsindən sonra - vəziyyət kökündən dəyişdi. Təhlükə artıq coğrafi olaraq konkret məna kəsb edir. Baltik və Skandinaviya ölkələri, ardınca Polşa, Litva, Latviya, Finlandiya müdafiə sənayesini yenidən qurdu, səfərbərlik sistemlərini bərpa etdi, ehtiyat bazalarını genişləndirdi. Bu mənzərədə Fransanın SNV proqramı artıq daxili eksperiment deyil, Avropanın "ümumi hazırlıq" paradigmasına dönüşünün tərkib hissəsidir.

SIPRI-nin məlumatına görə, 2015-2024-cü illərdə Aİ ölkələrinin ümumi hərbi xərcləri 37 faiz artıb, müdafiə büdcələrinin ÜDM-dəki payı orta hesabla 1,3 faizdən 2,1 faizə yüksəlib. Qlobal təsir imkanlarına və nüvə statusuna malik Fransa həm xarici əməliyyatlarda iştirak etməli, həm də qitə müharibəsinə hazır olmalıdır. Bu ikili missiya daxili ziddiyyətləri dərinləşdirir: ekspedisiya yönümlü hərbi elita ilə ordudan milli birləşdirici qüvvə yaratmaq istəyən siyasi hakimiyyət arasında fikir ayrılığı böyüyür.

Yeni SNV layihəsi faktiki olaraq postmilli müdafiə doktrinasına nöqtə qoyur. 1990-cı illərdə "millətsiz Avropa ordusu" ideyası dominant idisə, bu gün "yenidən orduya çevrilən millət" konsepsiyası qayıdır. Makronun təşəbbüsü 2020-ci illərdə Norveç, İsveç və Finlandiyada həyata keçirilən, gender neytral xidmət modellərinə bənzəyir. Lakin fərq ondadır ki, şimal ölkələrində bu, sırf praktik ehtiyacdan irəli gəlirsə, Fransada daha çox simvolik və ideoloji mahiyyət daşıyır: dəyərlər baxımından parçalanmış, dövlətə inamını itirmiş və radikallaşma ilə üz-üzə qalmış bir cəmiyyətdə milli birliyin oxunu bərpa etmək cəhdidir.

Sosioloji və strateji baxımdan təşəbbüsün şərhi

Teorik müstəvidə Makronun Service national volontaire (SNV) proqramı "rezilyent milli dövlət" modelinə keçidi simvolizə edir - yəni təhlükəsizliyin artıq yalnız peşəkarların inhisarında olmadığı, cəmiyyətin bütün təbəqələrinə bölüşdürülmüş ümumi ictimai resursa çevrildiyi dövlətə. Bu keçid təkcə hərbi zərurətlə deyil, həm də mədəni və iqtisadi amillərlə izah olunur.

1. Sosial ölçü.
2000-ci illərin sonlarından Fransa cəmiyyəti getdikcə dərinləşən sosial parçalanma ilə üzləşib. INSEE-nin məlumatına görə, 2025-ci ilə qədər 18-25 yaşlı gənclərin 22 faizi yoxsulluq həddindən aşağı yaşayır, bu yaş qrupunda işsizlik 16 faizdən çoxdur, dövlət institutlarına etimad isə 34 faizi keçmir. Bu şəraitdə xidmət təkcə səfərbərlik mexanizmi deyil, həm də sosiallaşma və inteqrasiya kanalı, təhsil və iqtisadi sistemdən kənarda qalan gənclər üçün "ikinci fürsət" rolunu oynayır.

Məhz buna görə Makron israrla vurğulayır ki, SNV - "hərbi" deyil, "milli xidmət" proqramıdır və onun məqsədi "vətəndaşlıq məktəbi" yaratmaqdır. Burada sosioloq Pyer Burdye-nin "institusionallaşmış həmrəylik" adlandırdığı konsepsiyanın izləri görünür - dövlət xidmət vasitəsilə etnik, sosial və dini fərqləri aşan ümumi kimlik məkanı formalaşdırır. Çoxmədəniyyətli Fransada bu, xüsusilə simvolik məna daşıyır.

2. Müdafiə-iqtisadi məntiq.
Müdafiə iqtisadiyyatı baxımından SNV layihəsi səfərbərlik zamanı əsas bacarıqları təmin edə biləcək elastik kadr ehtiyatı formalaşdırmaq cəhdidir. Müasir ordular artıq sırf əsgərlərə deyil, yüksək ixtisaslı mütəxəssislərə - dron operatorlarına, mühəndislərə, data-analitiklərə, kibertəhlükəsizlik ekspertlərinə - söykənir. Buna görə də proqram hərbi hazırlığı mülki ixtisaslarla birləşdirən model üzərində qurulub. Bu, diqqəti "kütlədən" "kompetensiyaya" yönəldir - XXI əsr ordularına xas yanaşma.

Fransa Müdafiə Nazirliyinin planına əsasən, 2035-ci ilə qədər ehtiyat qüvvələrinin sayı 47 mindən 105 minə çatdırılacaq. Bu qüvvələr ərazi müdafiəsi, kibertəhlükəsizlik və kritik infrastrukturun qorunması sisteminə inteqrasiya olunacaq. Beləliklə, SNV sadəcə çağırışın bərpası deyil, "milli müdafiə ekosistemi"nin təməlini qoyan yeni yanaşmadır - burada dövlət, özəl sektor və cəmiyyət vahid orqanizm kimi fəaliyyət göstərir.

3. Psixopolitik aspekt.
Makronun təşəbbüsünün ən mühüm tərəfi psixoloji xarakter daşıyır. İki onillik ərzində "susmaya əsaslanan sülh" şəraitində yaşayan fransız cəmiyyəti üçün müharibə anlayışı indi yenidən real hissə çevrilib. Pew Research Center-in 2024-cü il sorğusuna görə, 67 faiz fransız Rusiya Federasiyasını 1989-cu ildən bəri ilk dəfə əsas milli təhlükə kimi görür.

Hərbi xidmətin bərpası burada mənəvi immunitetin formalaşdırılması vasitəsinə çevrilir - yəni müdafiəni dövlətin borcu deyil, vətəndaşın şəxsi məsuliyyəti kimi dərk edən yeni ictimai düşüncə tərzinin təşəkkülünə xidmət edir. Bu isə vətəndaş kimliyinin strukturunu köklü şəkildə dəyişir: "vətəndaş-müdafiəçi" obrazı yenidən milli siyasi müqavilənin mərkəzinə gəlir.

Beynəlxalq perspektiv: Fransa yeni Avropa müdafiə arxitekturasında

Makronun təşəbbüsü təkcə daxili siyasət üçün deyil, həm də Avropa İttifaqının müdafiə arxitekturası üçün uzunmüddətli nəticələr doğuracaq. Ümumi Təhlükəsizlik və Müdafiə Siyasəti (CSDP) çərçivəsində ilk dəfə Fransa açıq şəkildə etiraf edir ki, Avropanın kollektiv təhlükəsizliyi artıq yalnız ABŞ-ın hərbi varlığına və NATO-nun texnoloji üstünlüyünə söykənə bilməz.

ABŞ-ın Avropa məsələlərində fəallığının tədricən azalması və Vaşinqtonun diqqətini Hind-Sakit okean bölgəsinə yönəltməsi fonunda Avropa ölkələri strateji suverenliyi bərpa etməyin zəruriliyi ilə üz-üzə qalıb. Məhz bu kontekstdə SNV-ni "Avropa müdafiə muxtariyyəti" çağırışına Fransanın cavabı kimi dəyərləndirmək olar - Paris bu ideyanı 2017-ci ildən ardıcıl şəkildə irəli sürür.

Almaniyanın müdafiə strategiyası sənaye və texnoloji inteqrasiyaya - məsələn, European Sky Shield Initiative kimi təşəbbüslərə - söykənirsə, Fransa modelini insan amili üzərində qurur: vətəndaş hazırlığı ideyası burada əsas yer tutur. Bu yanaşma skandinav ölkələrinin Total Defence doktrinasına daha yaxındır - yəni dövlət və cəmiyyət birgə şəkildə hərtərəfli dayanıqlığı təmin edir.

2030-2035 perspektivində bu kimi milli proqramlar Avropa İttifaqının yeni müdafiə sisteminin təməlini qoya bilər. Ümumi tədris standartları, qarşılıqlı ehtiyat inteqrasiyası və əməkdaşlıq sayəsində "Avropa cəmiyyətlərinin vətəndaş-hərbi ittifaqı" formalaşa bilər. Lakin bu yola çıxmaq üçün ciddi siyasi razılaşmalar tələb olunur: milli büdcələrin uyğunlaşdırılması, NATO və Aİ missiyalarının təkrarlanmasının aradan qaldırılması və ən əsası - vətəndaşın Avropa təhlükəsizliyi strukturundakı rolunun yenidən düşünülməsi.

Ssenari analizi: strateji nəticələr və risklər

Analitik baxımdan Fransa prezidentinin Service national volontaire (SNV) təşəbbüsünün inkişafı üzrə üç əsas ssenari fərqləndirilir:

1. İnstitusionalizasiya ssenarisi.
Proqram tədricən Fransa müdafiə sisteminin daimi elementi halına gəlir. 10-15 il ərzində peşəkar ehtiyat qüvvə formalaşır, bu sistem həm Aİ-nin Ümumi Təhlükəsizlik və Müdafiə Siyasətinə (CSDP), həm də NATO strukturlarına inteqrasiya olunur. Nəticədə Fransa Avropa müdafiəsinin "dayaq sütunu" statusunu gücləndirir. Bu ssenarinin baş vermə ehtimalı - 45-50 faiz.

2. Simvolik effekt ssenarisi.
SNV əsasən siyasi simvol olaraq qalır. Könüllü xarakteri, məhdud infrastruktur və kadr çatışmazlığı məqsədlərin tam reallaşmasına imkan vermir. Zaman keçdikcə proqram "vətənpərvərlik tərbiyəsi" üçün PR alətinə çevrilir, lakin real hərbi təsir doğurmur. Bu ssenarinin ehtimalı - 35 faiz.

3. Böhran və militarizasiya ssenarisi.
Əgər geosiyasi vəziyyət daha da gərginləşərsə - məsələn, NATO ilə Rusiya arasında birbaşa toqquşma və ya Afrikada genişmiqyaslı böhran baş verərsə - SNV qismən səfərbərliyə keçid üçün platformaya çevrilə bilər. Bu halda proqram faktiki olaraq məcburi xidmətin gizli forması kimi fəaliyyət göstərəcək. Bu ssenarinin ehtimalı - 15-20 faiz.

Hər üç ssenari Fransanın və bütövlükdə Avropanın qarşısında duran əsas dilemmaya işarə edir: hərbi effektivlik tələblərini liberal-demokratik prinsiplərlə və fərdi azadlıqlarla necə uzlaşdırmaq olar.

Nəticələr və strateji tövsiyələr

Fransada milli xidmətin yenidən tətbiqi "strateji rifah dövrü"ndən "strateji sağqalma dövrü"nə keçidin simptomudur. Bu, militarizmin dirçəlişi deyil, Avropanın ənənəvi təhlükəsizlik sisteminin tədrici aşınmasına cavabdır.

Strateji baxımdan Makronun təşəbbüsü aşağıdakı nəticələr doğurur:

Avropada yeni müdafiə paradiqmasının formalaşması.
SNV təhlükəsizliyin yenidən vətəndaşlıq strukturuna inteqrasiya olunduğu modelin prototipinə çevrilir.

İnsan kapitalının müdafiədə artan rolu.
XXI əsrin müharibələri silah sayına görə deyil, təlim keçmiş, motivasiyalı və sosial baxımdan inteqrasiya olunmuş vətəndaşların sayı ilə qazanılır.

Xidmət vasitəsilə sosial sabitləşmə.
SNV sosial gərginliyin azaldılması və milli parçalanmanın yumşaldılması üçün vasitəyə çevrilə bilər, xüsusən də immiqrasiya mənşəli gənclər arasında.

Siyasi məqsədlər üçün sui-istifadə riski.
Əgər proqram real müdafiə məqsədlərindən çox, seçici səfərbərliyi və ya "imitasiya edilmiş vətənpərvərlik" üçün istifadə olunarsa, cəmiyyətin etimadını itirə və daxili qütbləşməni dərinləşdirə bilər.

Ümumi Avropa koordinasiyasının zəruriliyi.
SNV Aİ miqyasında vahid ehtiyat korpusu yaradılması istiqamətində model ola bilər, lakin bu, institutlararası inteqrasiya, vahid hazırlıq standartları və koordinasiya mexanizmləri tələb edəcək.

Beləliklə, Fransa yenidən Avropa üçün laboratoriyaya çevrilir - necə ki, 1960-cı illərdə müstəqil nüvə doktrinası dövründə olmuşdu. Amma bu dəfə söhbət silahla qorxutma (deterrence) deyil, cəmiyyətin hazırlığı ilə qorxutma prinsipindən gedir.

Milli.Az