Mustafa Krımoğlu ilə müsahibə: “ABŞ Krımı Rusiya ərazisi kimi tanısa...” EKSKLÜZİV

Globalinfo.az Krım Tatarlarının lideri, Ukrayna Ali Radasının deputatı Mustafa Əbdülcəmil Krımoğludan müsahibə alıb.

Həmin müsahibəni təqdim edirik:

– Mustafa bəy, Rusiya və Ukrayna liderləri arasında mayın 15-də İstanbulda danışıqlar baş tuta bilər. Avropa İttifaqı, ABŞ və Ukraynanın birgə hazırladığı 30 günlük atəşkəs çağırışına cavab olaraq Putin müzakirələrin İstanbulda yenidən başlaması üçün Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğandan kömək istəyəcəyini bildirib. O, dərhal atəşkəs əvəzinə ilk növbədə Rusiya və Ukrayna arasında 2022-ci ildə kəsilən birbaşa danışıqların mayın 15-də İstanbulda yenidən başlamasını və atəşkəs qərarının bu danışıqların gedişatından asılı olaraq verilməsini təklif edib.  Putin deyib ki, bu danışıqlarla onların məqsədi münaqişənin köklü səbəblərini aradan qaldırmaq və tarixi perspektiv çərçivəsində uzunmüddətli, daimi sülh yaratmaqdır. Prezident Vladimir Zelenski Ukraynanın danışmağa hazır olduğunu bildirib. O, rusların nəhayət müharibəni bitirmək barədə düşünməyə başlamasını müsbət əlamət adlandırıb. İstənilən müharibəni həqiqətən bitirmək üçün ilk addımın atəşkəs olduğunu vurğulayıb. Bütün dünyanın gözlədiyi bu görüş barədə nə düşünürsünüz?

– Hazırda Ukrayna Prezidenti Volodimir Zelenski ilə Rusiya Prezidenti Vladimir Putin arasında görüşün mayın 15-də İstanbulda baş tutacağını əminliklə söyləmək çətindir. Hələlik bu görüşlə bağlı Putinin təklifi var və dünən Zelenskinin bu görüşə hazır olması ilə bağlı cavabı dərc olunub. “Reuters”  Donald Trampın da görüşdə iştirak etməyə hazır olduğunu bildirib. Lakin eyni zamanda, Zelenski qeyd edib ki, danışıqların aparılması üçün heç olmasa müvəqqəti atəşkəs lazımdır. Putin, bildiyimiz kimi, bununla razılaşmır və hələ də “münaqişənin əsas səbəblərini aradan qaldırmaq” zərurəti haqqında danışır. Bu qeyri-müəyyən ifadə ilə o, “denazifikasiya”, “demilitarizasiya”, Ukraynanın Avro-Atlantik inteqrasiya kursundan imtina etməsi, Krımın və Ukraynanın digər işğal olunmuş torpaqlarının Rusiya ərazisinin bir hissəsi kimi tanınması və s. kimi demaqoq tələblərini nəzərdə tutur. Güman edirəm ki, Zelenski Putinin bu absurd “istəkləri” üzərində qurulmuş danışıqlardan haqlı olaraq tamamilə imtina edəcək.

Bu görüşün qarşısını ala biləcək daha bir acı məqam var. Məlum olduğu kimi, ötən il Putin Türkiyəyə səfər etməyi planlaşdırarkən təhlükəsizlik məqsədi ilə onun təyyarəsini bir neçə rus qırıcısının müşayiət etməsini istəyib. Ərdoğan bundan imtina etdi və səfər baş tutmadı. Putinin Türkiyəyə gəlişi ilə bağlı şərtlərində israr edib-etməyəcəyi və Ərdoğanın bu şərtləri qəbul edib-etməyəcəyi hələlik bəlli deyil. Ərdoğan bu şərtləri qəbul etməsə, onun nümayəndələrinin İstanbula uça biləcəyi güman edilir. Necə deyərlər, Putin yazığı gəlməyənləri göndərəcək. Medvedev və Lavrovdan söhbət gedir. Təbii ki, V.Zelenskinin özü onlarla danışmayacaq, ən azından ona görə ki, onlar öz ölkələrində heç nəyə qərar vermirlər.

– Türkiyənin Ukrayna savaşında vasitəçi rolunu necə dəyərləndirirsiniz?

– Danışıqların dost Türkiyənin Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğanın vasitəçiliyi ilə aparılmasının planlaşdırılması, əlbəttə ki, çox müsbət haldır, xüsusən də Krımın işğalından ötən 11 il ərzində o, Ukraynanın ərazi bütövlüyü və suverenliyinin tam bərpa olunmasının zəruriliyini daim xatırladır.

Amma ümumilikdə müharibəni bitirmək üçün danışıqlara  ehtiyac yoxdur. Rusiyanın Ukrayna ərazisindən işğalçı qoşunlarını çıxarması kifayətdir və döyüşlər dərhal dayandırılacaq. Qoşunlar çıxarıldıqdan sonra isə ölkələr arasında münasibətlərin normallaşdırılması şərtləri ilə bağlı danışıqlar aparmaq mümkündür.

– Mustafa Ağa, Krım tatarlarının Orta Asiya və Sibirə deportasiyası və ruslaşdırma siyasəti Krım yarımadasında rus əhalisinin artmasına səbəb oldu. 11 ildən artıqdır, Rusiya işğalı altında olan türk torpağı Krımın yerli əhalisi olan Krım tatarlarının yaşayışı, onların siyasi, sosial və mədəni durumu hazırda necədir?

– Krımın yerli əhalisinin köçürülməsi və ruslar tərəfindən kütləvi şəkildə məskunlaşdırılması 1783-cü ildə işğal edildikdən sonra Rusiya siyasətinin əsasını təşkil edir. Düzdür, 1783-cü ildə işğaldan sonra Krıma təkcə ruslar deyil, həm də ermənilər, bolqarlar, yunanlar, başqa sözlə, Türkiyə ilə problemi olan xalqların nümayəndələri gətirildi ki, Krım tatarları öz torpaqlarını azad etmək uğrunda savaşsalar və ya yeni rus-türk müharibəsi başlasa onlar Rusiyaya dəstək olsun. Almanlar da gətirildi, lakin bu, əsasən Krım tatarlarının köçürülməsindən sonra xeyli zəifləmiş Krım iqtisadiyyatını bərpa etmək üçün idi. 1941-ci ildə qabaqlayıcı tədbir kimi bütün almanlar deportasiya edildi və 1944-cü ilin mayında Krım tatarları tam deportasiya edildikdən bir ay sonra ermənilər, bolqarlar və yunanlar da deportasiya olundular – görünür, onlara Krımda daha ehtiyac olmadığına qərar verildi. O günlərdə “Qırmızı Krım” qəzetinin açıq şəkildə yazdığı kimi, indi partiya və hökumətin vəzifəsi Krımı “təmiz rus” bölgəsinə çevirmək idi. 2014-cü ilin işğalından sonra Rusiya ilk növbədə yerli sakinləri Krımdan sıxışdırmaq üçün müxtəlif üsullardan istifadə etməklə yarımadanın ruslaşdırılması siyasətini fəal şəkildə davam etdirdi. Bu günə qədər bizim hesablamalarımıza görə, bütün Krım tatarlarının 10%-dən çoxu Krımı tərk edib və bu proses davam edir. Bir sözlə, 1944-cü il deportasiyasından sonra vətənə qayıtmaq üçün yarım əsrə yaxın mübarizə aparan insanlar onu yenidən tərk edirlər, lakin artıq müşayiət altında mal-qara vaqonlarında deyil, formal olaraq “könüllü” şəkildə gedirlər.

Eyni zamanda, Rusiya vətəndaşlarının Krımda aktiv məskunlaşdırılması baş verir. Son 11 ildə ən azı 1 milyon Rusiya vətəndaşı gətirilib.

– Ukrayna müharibəsinin ümumi gedişatı Krım tatarlarının gələcəyi üçün nə vəd edir? Krım tatarları qətiyyətli xalqdır. Rus işğalına qarşı müdafiə sahəsində hansı işlər görülür?

– Hər şey, təbii ki, qanlı müharibəyə necə son qoyulacağından asılıdır. Beynəlxalq hüquq normalarına uyğun olaraq, Ukraynanın bütün işğal olunmuş əraziləri, o cümlədən Krım qeyd-şərtsiz azad edilməli, Ukraynaya dəymiş ziyan ödənilməli, Krımın işğalı ilə bu müharibəni başlatmış cinayətkarlar cinayət məsuliyyətinə cəlb edilməlidir. Artıq Avropa Şurası çərçivəsində Rusiya rəhbərliyini və hərbi cinayətkarları mühakimə etmək üçün beynəlxalq tribunalın yaradılması barədə qərar qəbul edilib. İnanırıq və ümid edirik ki, bu olacaq, lakin bunun nə vaxt baş verəcəyini indidən söyləmək olduqca çətindir. Ukrayna rəhbərliyi Krımın işğaldan azad edilməsindən sonra onun yerli əhalisinin təhlükəsizliyini və inkişafını təmin etmək üçün hər cür şəraitin yaradılması fikrində qərarlıdır. 2021-ci ilin iyununda parlament “Ukraynanın yerli xalqları haqqında” qanunu qəbul edib və bunu prezident imzalayıb. Qanuna əsasən, Krım tatarları, eləcə də yəhudi inancına mənsub türk xalqları olan karaitlər və krımçaklar Krımda yerli xalqlar kimi tanınır, onların Krımda ümumi sayı mindən artıq deyil və ana dilləri Krım tatarı dilidir.

Biz hesab edirik ki, Krımın muxtariyyəti beynəlxalq hüququn yerli xalqların öz müqəddəratını təyin etmək normalarına uyğun olaraq, Ukraynanın tərkibində milli-ərazi muxtariyyətinə çevrilməlidir. Bu mövqeyi prezident də dəstəkləyir, lakin Ukrayna Konstitusiyasına dəyişikliklər yalnız müharibə başa çatdıqdan sonra edilə bilər.

– Bəzi analitiklər Rusiya-Ukrayna savaşının Ukraynanın NATO-ya üzv olmaq istəyi ilə başladığını iddia etsə də, əslində, buna Krımın ilhaqı səbəb oldu. Və təəssüf ki, dünyanın aparıcı gücləri Ukrayna prosesində yalnız öz milli maraqlarından çıxış edib, Ukrayna xalqının əzab-əziyyətlərini gözardı edirlər. Hətta bu günlərdə “Bloomberg” və “CNN” ABŞ Prezidenti Donald Trampın Krımı Rusiyanın tərkib hissəsi kimi tanımağa hazır olduğu barədə məlumat yaymışdı. “Bloomberg” Ağ Evdəki mənbələrə istinadən xəbəri yayıb və iddia edib ki, Rusiya lideri Vladimir Putin yaxın günlərdə ABŞ Prezidenti Donald Trampa zəng vurub Ukraynadakı müharibəni bitirməyə hazır olduğunu desə, ABŞ 2014-cü ildən Rusiyanın işğalı altında olan Krım yarımadasını Rusiya ərazisi kimi rəsmən tanımağa hazırdır. Xahiş edirəm, bununla bağlı mövqeyinizi bildirərdiniz.

– Müharibənin Ukraynanın NATO-ya üzv olmaq istəyi səbəbi ilə başladığını hərdən Türkiyə televiziyasında da eşidirəm. Yaxşı xatırlayıram, 2023-cü ildə hansısa keçmiş nazir və “akademik” (adını xatırlamıram) çox ciddi və ağıllı bir tərzdə “Ukrayna NATO-ya qoşulmamalı olduğu barədə imzaladığı Budapeşt Memorandumunu pozmasaydı Rusiya-Ukrayna müharibəsi başlamazdı” demişdi. Bu adam heç vaxt Budapeşt Memorandumunu görməmiş və oxumamışdır. Əslində o memorandumda NATO haqqında bir kəlmə də yoxdur və onun əsas məzmunu ondan ibarətdir ki, Ukrayna nüvə silahından imtina edir, Memorandumu imzalayan nüvə ölkələri isə Ukraynanın müstəqilliyinin, təhlükəsizliyinin və ərazi bütövlüyünün təminatçısı olurlar. Ukraynanın NATO-ya qoşulması məsələsi isə, sizin də qeyd etdiyiniz kimi, Rusiyanın 2014-cü ildə Ukraynaya təcavüzündən, Krımı və Donetsk və Luqansk vilayətlərinin bir hissəsini işğal etdikdən sonra ortaya çıxdı. Və yalnız 2019-cu ilin fevralında Ukrayna parlamenti ölkə konstitusiyasına düzəliş qəbul etdi ki, buna görə Ukrayna Avropa İttifaqına və NATO-ya daxil olmaq kursunu götürürdü. Mən də daxil olmaqla, deputatların böyük əksəriyyəti bu dəyişikliyə səs verdi.

Ağ Evin ABŞ-ın sülhə nail olmaq üçün Krımı Rusiya ərazisi kimi tanımağa hazır olması ilə bağlı sözləri, təbii ki, təkcə Krım tatarları arasında deyil, bütün dünyada böyük çaşqınlıq və hiddət doğurdu. Avropanın aparıcı dövlətləri də bu fikrin əleyhinə qəti və kəskin çıxış etdilər. Ukraynanın işğalçıya qarşı müharibəsində ABŞ-ın dəstəyini dayandırmasının mümkünlüyü ilə bağlı bəyan ediblər ki, vahid Avropa bunu bütünlüklə öz üzərinə götürməyə hazırdır. Birləşmiş Ştatlar Krımı Rusiya ərazisi kimi tanısa, BMT Nizamnaməsinin dövlət sərhədlərinin toxunulmazlığına dair 2-ci maddəsini, BMT Baş Assambleyasının çoxsaylı qətnamələrini, eləcə də bir çox digər beynəlxalq aktları, habelə Birləşmiş Ştatların Ukrayna qarşısında 1994-cü il tarixli Budapeşt Memorandumunda öz əksini tapmış öhdəliklərini və ABŞ Dövlət Departamentinin 25 iyul 2018-ci ildə qəbul etdiyi, yəni ABŞ-ın Donald Trampın ilk prezidentlik dövründə Krımın ilhaqının qanuniliyini heç vaxt və heç bir halda tanımayacağını bildirən “Krım bəyannaməsi”ni pozmuş olacaq. Təbii ki, təcavüzkar və hərbi cinayətkar Putinin lehinə bu cür bəyanatlar və vədlərin verilməsi nə zamansa ABŞ-ın özü tərəfindən şübhəsiz ki, rədd ediləcək, lakin hazırda belə bəyanatların ABŞ-a böyük mənəvi ziyan vurduğu şübhəsizdir.

– ABŞ-da Tramp administrasiyasının Ukraynaya dəstəyi dayandırması və gözlənilmədən Rusiya yönümlü siyasi xətt tutması beynəlxalq ictimaiyyətdə birmənalı qarşılanmamışdı. Hətta Oval Kabinetdə Ukrayna Prezidenti Vladimir Zelenski ilə Donald Tramp və onun adamları arasında baş verən mübahisə bu dönüşümün pik həddi kimi yaddaşlarda və tarixdə qaldı. Bu hadisəyə sizin baxışınız necə oldu? Ümumiyyətlə Tramp administrasiyasının mövqeyini necə dəyərləndirirsiniz?

– Elə təsəvvür yaranmışdı ki, 2025-ci il fevralın 28-də Oval kabinetdə olan insanlar prezidentimiz Volodimir Zelenskini aşağılamaq və Putinin xoşuna gəlmək istəyirdilər, amma bunun tam əksi baş verdi – onlar özlərini alçaltdılar və həm dünyada, həm də öz ölkələrində Zelenskinin reytinqini kəskin şəkildə qaldırdılar. Məşhur türk siyasətçisi, Türkiyə Liberal Demokrat Partiyasının keçmiş lideri Besim Tibukun YouTube-da bu hadisə ilə bağlı yaydığı açıqlamalar Krım tatarları arasında geniş yayılıb və o, bu təxribat iştirakçılarının kobudluğuna heyrətlənir, Zelenskinin təmkininə heyran qalır və əlavə edir: “Mən onun yerində olsaydım, dayana bilməzdim, ayağa qalxardım, hamısını cəhənnəmə göndərərdim, təklif edərdim ki, silahlarını bir yerlərinə soxsunlar və elə orada da partlasın… Amma adam ilk növbədə öz ölkəsini düşünürdü”.

– Tramp ABŞ-ın Rusiya-Ukrayna müharibəsinin həllində artıq vasitəçi rolunu oynamaq niyyətində olmadığını açıqladı. Vaşinqton hesab edir ki, tərəflərin öz təşəbbüsü ilə sülh təklifləri irəli sürməsinin vaxtı çatıb. Daha əvvəl Ukrayna tərəfinin iştirakı olmadan keçirilən ikitərəfli ABŞ-Rusiya danışıqları barədə nə düşünürsünüz? Xatırladım ki, bir müddət öncə ABŞ nümayəndəsi Stiv Uitkoff Vladimir Putinlə görüşdən sonra bildirib ki, Ukrayna ilə bağlı sülh razılaşması beş bölgəni əhatə edir və Kiyev üçün əsasən rusdilli əhalinin yaşadığı ərazilər prioritet olmamalıdır. Onu da qeyd edim ki, ABŞ və Rusiya 1994-cü ildə Ukraynanın ərazi bütövlüyünü tanıyan Budapeşt Memorandumuna imza atan dövlətlərdir.

– Əgər ABŞ prezidenti vasitəçi rolunu Putinin həyasız tələblərini dəstəkləməklə və ərazilərimizi alqı-satqı predmetinə çevriməklə barışığa nail olmaqda görürsə, o zaman, əlbəttə ki, kənara çəkilib, Budapeşt Memorandumunun bəndlərinə uyğun olaraq yalnız Ukrayna ilə bağlı öhdəliklərinin yerinə yetirilməsinə diqqət yetirməsi daha yaxşı olardı. Bu, ABŞ-ın dünyada nüfuzunun kəskin artmasına töhfə vermiş olar. Ukrayna tərəfindən müharibənin dayandırılması və uzunmüddətli sülhün bərqərar olması üçün sülh planı çoxdan irəli sürülüb. Bu, Prezident Volodimir Zelenskinin bütün beynəlxalq standartlara uyğun gələn və aparıcı dünya liderləri tərəfindən dəstəklənən 10 bənddən ibarət planıdır. ABŞ-ın Putinlə danışıqlar üzrə xüsusi nümayəndəsinin açıqlamalarına gəlincə, hesab edirəm ki, o, Donald Trampın ən uğursuz təyinatları arasında ən parlaq nümunələrdən biridir. Onun teleaparıcı Taker Karlsonla Trampla danışıqlar və müharibəni bitirmək yollarından söz açdığı müsahibəsinə qulaq asmaq kifayətdir.

Mən müsahibəni çox diqqətlə dinlədim, hətta əsas məqamları bir vərəqdə qeyd etdim. ABŞ-ın Krımı və digər işğal olunmuş Ukrayna torpaqlarını Rusiya əraziləri kimi tanımaq istəməsi barədə konkret bir bəyanat yoxdur, lakin Uitkoffun danışıq tonuna əsasən onun belə bir “sövdələşmənin” tərəfdarı olduğu qənaətinə gəlmək olar.

Mustafa Krımoğlu

– Ukrayna-ABŞ “mineral sazişi” imzalandı. Ukraynanın savaşdan sonra eynən İkinci dünya müharibəsindən sonra Almaniyada olduğu kimi müxtəlif dövlətlər arasında nüfuz dairələrinə bölünməsi haqda mətbuatda məlumatlar yayılmışdı. Ukraynanı hansı təhlükə gözləyir?

– Amerika tərəfinin təqdim etdiyi bu saziş layihəsinin ilkin variantında Ukrayna üçün qəbuledilməz çoxlu və hətta sadəcə axmaq məqamlar var idi. Lakin Ukrayna tərəfi lazımi düzəlişləri etdikdən sonra o, məqbul forma aldı və imzalandı və bir neçə gün əvvəl Ukrayna parlamenti tərəfindən demək olar ki, yekdilliklə ratifikasiya olundu. Mütəxəssislərimiz bu sazişi bərabərhüquqlu və qarşılıqlı faydalı kimi qiymətləndiriblər. Əgər biz həqiqətən də hərbi əməliyyatları dayandırmaq istəyiriksə, Ukraynanı nüfuz dairələrinə bölməkdən söhbət gedə bilməz. Ukrayna beynəlxalq normalara zidd, yəni işğal olunmuş ərazilər azad edilmədən və təcavüz nəticəsində ona dəymiş ziyan ödənilmədən müharibəni dayandırmaq haqqında heç bir saziş imzalamayacaq.

– Vladimir Putin Ukrayna-Rusiya müharibəsində üç günlük “Pasxa atəşkəsi” elan etdi, lakin bu “simvolik” addımdan sonra qanlı müharibə qaldığı yerdən davam etdi. Rusiyanın qardaş slavyan xalqa – ukraynalılara qarşı bu tutumu gələcəkdə hansı mənfi nəticələr verə bilər?

– “Pasxa” bayramından sonra Putin mayın 9-da Moskvada və Rusiyanın digər şəhərlərində paradını uğurla keçirmək üçün bir neçə günlük atəşkəs təklif etdi. Bu bir növ baş aldatmaqdır. Axı bizə davamlı sülh lazımdır, yeni qətliam üçün 2-3 günlük möhlət yox. Üstəlik, Rusiya heç vaxt heç bir razılaşmaya əməl etmir. Və bu “Pasxa günlərində” Ukrayna şəhərləri, o cümlədən Kiyev də raket və dronlardan aktiv şəkildə atəşə tutuldu və vurulan bir raket də bizim evin yaxınlığında partladı. Rusiya qoşunlarını Ukrayna ərazisindən çıxardığını elan edən kimi hərbi əməliyyatlar dərhal dayandırıla bilər, lakin Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsi tərəfindən axtarışa verilən Putin bunu istəmir, çünki o, müharibə bitdikdən sonra hakimiyyətdə qala bilməyəcəyini çox gözəl anlayır.

Gülnar Səlimova
Globalinfo.az
İstanbul