“Okey” sözünə görə aparıcıları cərimələmək dilə sevgi yox, düşmənçilik yaradar” Professordan etiraz

Azərbaycanda televiziya aparıcılarının efirdə “ok” kimi sözlərdən istifadə etməsinə görə cərimələnə biləcəkləri bildirilir. Həmçinin digər əcnəbi sözlərin işlədilməsi də aparıcılara baha başa gələ bilər. Belə ki, bu hallara görə 500–1000 manat məbləğində cərimə tətbiq oluna bilər. Bu barədə Audiovizual Şuranın sədri İsmət Səttarov Milli Məclisdə keçirilən tədbirdə çıxışı zamanı məlumat verib.

Onun sözlərinə görə, Şura tərəfindən noyabrın ilk iki həftəsində aparılan monitorinq zamanı aparıcıların efirdə üç minə yaxın xarici söz işlətməsi qeydə alınıb. Cənab Səttarovun təqdim etdiyi statistikaya əsasən, təkcə “okey” sözü efirdə 104 dəfə istifadə edilib.

Bu açıqlama cəmiyyətdə geniş müzakirələrə səbəb olub və efir dilinin normalaşdırılması, mediada ana dilinin qorunması məsələsini yenidən gündəmə gətirib.

Moderator.az bildirir ki, mövzu ilə bağlı teletənqidçi, filologiya elmləri doktoru, professor Qulu Məhərrəmli Musavat.com-a danışıb:

“Əvvəla onu qeyd edim ki, İsmət Səttarovun çıxışının mətnini tapıb diqqətlə oxudum. Orada müəyyən qədər kontekstdən çıxarılmalar var. Amma fakt faktlığında qalır ki, bizdə televiziyalarda monitorinq aparıldığı dövrdə əcnəbi sözlərin daha çox işlədilməsi qeydə alınıb. Yəni yanaşma fərqli ola bilər: biz doğrudanmı süni şəkildə alınma sözlərdən istifadə edirik, yoxsa “okey” kimi sözlər artıq bizim gündəlik leksikonumuzda möhkəmlənib? Yeri gəlmişkən deyim ki, “okey” sözü ötən ilin statistikalarına görə dünyada ən çox işlədilən söz olub. Yəni, bu məsələnin öz tarixi var.

Burada iki əsas məqam mövcuddur. Birincisi, biz alınma sözləri ümumiyyətlə işlətməməliyik, yoxsa müəyyən ölçüdə yanaşmalıyıq? Dünyada elə ölkələr və elə dillər var ki, onlar ümumiyyətlə alınma sözlərə qarşıdırlar. Məsələn, fars dili. Ötən əsrin 20–40-cı illərində orada “purizm” hərəkatı yayılmışdı və onlar qəti şəkildə alınma sözlərin əleyhinə idilər. Lakin sonradan buna ciddi müqavimət göstərə bilmədilər. Çünki bütün dillər söz alır və söz verir. Yeni tendensiyalar, yeni predmetlər, yeni əşyalar, yeni situasiyalar yaranır və onların ifadəsi üçün də yeni sözlər tələb olunur. Belə olan halda, dilin öz sözü varsa, o işlədilir, yoxdursa, həmin mənbə dildə olduğu kimi qəbul edilir.

Bizim problemimiz isə ondan ibarətdir ki, biz yeri gəldi-gəlmədi alınma sözlərə meyilliyik. Bu, Məşədi İbad demiş, bir növ “obrazovannı” görünmək üçün edilən süni davranışa çevrilir. Yəni, bəzi adamlar bu sözləri özlərini fərqli göstərmək üçün yerli-yersiz işlədirlər. Problem bundadır. Mən özüm 2012-ci ildə “Alınma sözlər lüğəti” adlı kitabımı çap etdirmişəm. Həmin lüğətin sonunda Azərbaycan dilində qarşılığı olan alınma sözlərin siyahısını da vermişəm. Məsələn, bizdə “uyğunlaşma” sözü olduğu halda, “inteqrasiya” hansı məqamda işlədilməlidir? Və yaxud digər alınma sözlərlə bağlı bu qəbildən nüanslar mövcuddur”.

Professor efirdə “okey” sözünü işlətdiyinə görə aparıcıların cərimələnməsinin qəti əleyhinə olduğunu deyib:

“Məncə, efirdə alınma sözün işlədilməsinə görə kimisə cərimə etmək bir qədər qeyri-ciddi səslənir. Burada əsas problem ondan ibarətdir ki, əvvəlcə biz efir dilini, ekran dilini nə qədər normallaşdırmışıq? Bizim yazı dilimizin orfoqrafiyası, qaydaları hansı səviyyədə mükəmməldir? Efirə xas olan dil, televiziya və radionun dili həm yazılı ədəbi dilin, həm də şifahi ədəbi dilin qovşağıdır. Yəni burada yeni bir istiqamət var: audiovizual dil. Görüntü, səs, intonasiya, vurğu, məntiqi vurğu - bütün bunların rolu artır və bu hadisələr ciddi şəkildə öyrənilməlidir.

Lakin sonuncu orfoqrafiya lüğətində müəyyən mübahisəli məqamlar var. Məsələn, biz indiyənə qədər “məllim” demişik, amma yeni qayda deyir ki, “müəllim”, yəni yazıldığı kimi deyilməlidir. Bu cür qaydalar var ki, hələ geniş kütlə, auditoriya, xalq, tamaşaçı bu dəyişikliklərə tam alışmayıb. Elə aparıcının özü üçün də bu məqamlar bəzən mübahisəli görünür və xüsusən canlı efirdə duruxmalar yaradır. Bütün bunları nizama saldıqdan sonra, bəli, müəyyən qədər cərimələrdən danışmaq olar.

Dilin qaydaları qorunmalıdır. Bununla bağlı dünyada müxtəlif təcrübələr var. Məsələn, Fransada “dil polisi” var və bu işlə məşğuldur. Amma fransız dilində normativləşmə və ədəbi dil məsələlərində demək olar ki, böyük mübahisələr yoxdur. Bizim dillə bağlı isə yeni hadisələr, yeni hallar yaranır və bunları dil komissiyası kimi qurumlar həll edir. Ona görə də bütün məsələləri kompleks şəkildə nəzərə alsaq, indiki halda aparıcıların hansısa norma pozuntusuna görə dərhal cərimələnməsinin qətiyyən tərəfdarı deyiləm. Bu, dilə sevgi yaratmır, əksinə, antipatiya yaradır.

Doğrudur, inzibati xətalar haqqında qanunvericiliyə əlavələrdə bu məsələ öz əksini tapıb. Lakin mən hesab edirəm ki, hələlik bu məsələnin tətbiqi üçün tezdir. Onsuz da insanlar kifayət qədər cərimə ödəyirlər, hər addım cərimədir. Bu sahədə də əlavə cərimə tətbiq etsək, dil ilə onu daşıyıcı arasında müəyyən bir uçurum yarada bilərik. Ona görə də ən yaxşı yol dilə sevgidir, peşəkarlıqdır. Televiziya aparıcılarının dilin sərvətlərinə, qaydalarına doğru yanaşmasıdır. Belə olan halda həm dilimizi sevəcəyik, həm də televiziyalarımızı. Əks halda cərimə tətbiq olunsa, çoxlu qaranlıq məqamlar ortaya çıxacaq”.