Orqan nəqlindən sonra xarakter dəyişikliyi: Elm bu qəribə dönüşü necə izah edir?

Orqan nəqli texnologiyası 1967-ci ildə ilk ürək nəqlinin həyata keçirilməsindən bəri inanılmaz dərəcədə inkişaf edib. Hətta ABŞ-da 2024-cü ildə 48 mindən çox orqan nəqli aparılaraq bu sahədə tarixi rekord qeydə alınıb. Tibb dünyası cərrahi texnikalarda təkmilləşdikcə, medalın digər üzündəki daha sirli bir fenomen də həkimlərin diqqətini getdikcə daha çox cəlb etməyə başlayıb: nəql əməliyyatlarından sonra müşahidə olunan şəxsiyyət və vərdiş dəyişiklikləri.

Qaynarinfo-nun məlumatına görə, qeydə alınan bəzi hallar demək olar ki, film ssenarisini xatırladır. Məsələn, ömrü boyu vegetarian qidalanan bir qadının orqan nəqlindən sonra qəfil şəkildə toyuq məhsullarına qarşı güclü istək hiss etməsi və sonradan məlum olması ki, orqan bağışçısı bu yeməkləri çox sevirmiş. 

Oxşar hallar sümük iliyi nəqlindən sonra da müşahidə olunur: turşunu sevməyən bir şəxsin nəqldən sonra turşu həvəskarına çevrilməsi və ya şərab zövqünün tamamilə dəyişməsi artıq tibbi ədəbiyyatda təəccüb doğuran nadir qeydlər sayılmır. Dəyişikliklər təkcə dad duyğusu ilə məhdudlaşmır; musiqi zövqündən cinsi yönümə, incəsənətə maraqdan ümumi xarakter xüsusiyyətlərinə qədər bir çox sahədə fərqliliklər qeydə alınır.

Bioloji dəyişiklik, yoxsa psixoloji əks-səda?

Lançaster Universitetinin professoru Adam Teylor bu sualı araşdıran alimlərin ön sıralarındadır. Onun sözlərinə görə, ölüm təhlükəsi ilə üz-üzə qaldıqdan sonra ikinci həyat şansı qazanmaq insanlarda təbii olaraq yeni baxış bucağı və plasebo effekti yarada bilər. Lakin məsələ bununla bitmir. Teylor vurğulayır ki, orqanlar bədənin qalan hissəsi ilə daimi əlaqə saxlayır və yeni bir orqanın bədənə daxil olması insanın fiziologiyasını köklü şəkildə dəyişə bilər. Xüsusilə ürək təkcə qan pompalayan mexaniki bir orqan deyil; böyrəklərlə birlikdə maye balansını tənzimləyən, eyni zamanda beyində "mübarizə və ya qaç” reaksiyasını və əhval-ruhiyyəni idarə edən hormonlar ifraz edən mürəkkəb bir sistemdir.

Məsələn, bağışlanan yeni ürək əvvəlkindən təxminən 20 faiz daha çox hormon ifraz edirsə və ya bədəndəki mövcud siqnallara fərqli reaksiya verirsə, insanın istirahət zamanı ürək döyüntüsü və ümumi enerji səviyyəsi dəyişir. Bu fiziki uyğunlaşma prosesi birbaşa beynə ötürülən siqnallara təsir göstərərək əhvalda dəyişikliklərə səbəb ola bilər.

Üstəlik, bu təsiri yaradan təkcə ürək deyil. "Xoşbəxtlik hormonu” kimi tanınan serotoninin böyük hissəsinin bağırsaqlarda istehsal olunması da orqanların bir-birindən asılı və sıx əlaqəli sistemlər olduğunu göstərir. Bu qədər bir-biri ilə bağlı bir mexanizmdə bir hissəni dəyişib heç nə dəyişməyəcəyini gözləmək əslində daha təəccüblü olardı.

İlkin tədqiqatlar göstərir ki, orqan nəqli keçirən şəxslərin təxminən 90 faizi şəxsiyyətində müəyyən fərqlilik hiss etdiyini bildirir. Hansı orqanın hansı dəyişikliklərə daha çox səbəb olduğu hələ tam dəqiqləşdirilməsə də, nəql əməliyyatlarının sayının artması alimlərin əlindəki məlumat bazasını sürətlə genişləndirir.

Aydın