Says Piko paktı, Obamanın ərəb baharı və Yaxın Şərqdəki tektonik dəyişikliklər (ŞƏRH)

"Says-Piko nizamı I Dünya müharibəsindən sonra Yaxın Şərqdə sərhədləri nizamlayan paktdır".

Bunu Qaynarinfo-ya açıqlamasında sabiq xarici işlər naziri Tofiq Zülfüqarov Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğanın İslam Əməkdaşlıq Təşkilatının sammitində səsləndirdiyi Says-Piko nizamının mahiyyəti barədə danışarkən deyib.

Tofiq Zülfüqarov bildirib ki, Yaxın Şərqdə 3 xilafət mövcud olub:

"Əməvilər, Abbasilər xilafəti və Osmanlı Sultanlığı. I Dünya müharibəsindən sonra isə müxtəlif imperiyalar Yaxın Şərqi öz aralarında bölüblər. Xəritəyə fikir versəniz görərsiniz ki, bəzi sərhədlər heç bir yerli, etnokonfisional xüsusiyyətlər nəzərə alınmadan hətta düz xətlə çəkilib. 10-15 il bundan əvvəl buradakı mövcud ərazilərin dəyişməsi barədə də müxtəlif xəritələr ortaya çıxdı. Bura Barak Obamanın "ərəb baharı" deyilən proqramını da əlavə etmək olar. Məhz ondan sonra ərəb dünyasında inqilablar baş verib".

Həmsöhbətimiz qeyd edib ki, hazırda da Yaxın Şərqdə tektonik dəyişikliklər baş verir:

"Ardıcıl şəkildə toqquşmalar, müharibələr gedir. Hazırda I Dünya müharibəsindən sonra yaranan dövlətlərin konfiqurasiyasının dəyişməsi real görünür. İraq, Suriya, Liviyanın misalında bunu görə bilərik. İraq və Suriya bir dövlət olaraq qalsa da, tərkibində dini və etnik baxımından müxtəlif dövlətə bərabər hansısa qurumlar da yaranıb. Liviyada azı iki mərkəz mövcuddur".

Tofiq Zülfüqarov bildirib ki, Ərdoğanın Says-Piko nizamı barədə verdiyi bəyanat da bölgədən kənarda olan qüvvələrin ciddi şəkildə bölgə məsələlərinə müdaxilə etmələrinə və bunun qarşısını almağın vacibliyinə həsr olunub:

"Says-Riko Paktı da keçən əsrin 20-cı illərin əvvəlində Osmanlı İmperiyasının dağıdılmasının bir növ planı idi. Ondan sonra həmin ərazidə bir müddət Mandat ərazisi yarandı".

Qeyd edək ki, İslam Əməkdaşlıq Təşkilatının İstanbulda keçirilən sammitindəki çıxışında Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan İstanbulun taleyinin Dəməşqin, İslamabadın, Bağdadın, Tehranın, Qüdsün, Qəzzanın taleyindən ayrı olmadığını söyləyib. O deyib ki, müsəlmanların qibləsi kimi onların da taleyi ortaqdır. 

Yaxın Şərqdə baş verən münaqişələrdən danışarkən Türkiyə prezidenti bildirib ki, Türkiyə bölgədə sərhədlərin qanla çəkiləcəyi yeni bir Says-Piko nizamının qurulmasına icazə verməyəcəklər.

ARAYIŞ: Says-Piko Paktı 1916-cı ildə Birləşmiş Krallıq və Fransa arasında imzalanmış və Rusiya və İtaliya tərəfindən ratifikasiya edilmiş, Osmanlı İmparatorluğunun təsir dairələrində qarşılıqlı razılaşdırılmış nəzarət sahələrini müəyyən edən gizli müqavilədir. Müqavilə I Dünya müharibəsi zamanı Üçlü Antantanın Osmanlı İmperiyasını məğlub etməkdə müvəffəqiyyət qazanacağına dair fərziyyəyə əsaslanır və imperiyanın bölünməsini nəzərdə tutan bir sıra gizli razılaşmaların bir hissəsidir. Razılaşmaya aparan əsas danışıqlar 23 noyabr 1915-ci il və 3 yanvar 1916-cı il tarixləri arasında baş tutub. Britaniya və Fransa diplomatları Mark Says və Fransua Georges-Piko razılaşdırılmış memorandum imzalayıblar. Müqavilə 1916-cı il mayın 9-da və 16-da müvafiq hökumətlər tərəfindən ratifikasiya edilib.

Müqavilə faktiki olaraq Ərəbistan yarımadasından kənarda yerləşən Osmanlı vilayətlərini Britaniya və Fransanın nəzarət və təsir dairələrinə bölüb. Britaniya və Fransanın nəzarətində olan ərazilər Says-Piko xətti ilə bölünüb. Müqavilə Britaniyaya bugünkü İsrail və Fələstinin cənubuna, İordaniyaya və İraqın cənubuna və Aralıq dənizinə çıxışı təmin etmək üçün Hayfa və Acre limanları da daxil olmaqla əlavə kiçik bir əraziyə nəzarət imkanı verib. Fransa Türkiyənin cənub-şərqinə, Kürdüstan bölgəsinə, Suriyaya və Livana nəzarət etməli idi. Sazonov-Paleoloq müqaviləsi nəticəsində Rusiya 1915-ci il İstanbul müqaviləsində vəd edilən Bosfor və Türk boğazlarından əlavə Qərbi Ermənistanı da almalı idi. İtaliya 1917-ci ildə Sen-Jean-de-Maurienne müqaviləsi ilə müqaviləni ratifikasiya edib və Cənubi Anadolunu alıb. Sonrakı Məcburi Fələstindən daha kiçik olan Fələstin bölgəsi "beynəlxalq idarəetmə" altına girməli idi.

Müqavilə ilkin olaraq 1918-ci il Britaniya-Fransız Modus Vivendi üçün əsas kimi birbaşa istifadə edilib və bu, Levantda İşğal olunmuş Düşmən Ərazilərinin Administrasiyası üçün bir çərçivə təmin edib. Daha geniş şəkildə desək, bu, dolayısı ilə 1918-ci ildə Osmanlıların məğlubiyyətindən sonra Osmanlı İmperiyasının parçalanmasına gətirib çıxaracaqdı. Müharibədən qısa müddət sonra fransızlar Fələstini və Mosulu ingilislərə veriblər. Levant və Mesopotamiyadakı mandatlar, Says-Piko çərçivəsinə uyğun olaraq 1920-ci ilin aprelində San-Remo Konfransında müəyyən edilib. Müqavilənin Anadolu hissələri 1920-ci ilin avqustunda Sevr müqaviləsi ilə ayrılıb, lakin bu ambisiyaların qarşısı Mustafa Kamal Paşanın başçılıq etdiyi 1919-1923 Türkiyə Qurtuluş savaşı və sonrakı Lozanna müqaviləsi ilə alınıb.

Rüfət Sultan