Şikayətlərə əsasən gec reaksiya verilir EKSPERT TƏNQİD ETDİ

“Azərbaycanda məktəb direktorlarının etik davranış qaydalarını kobud şəkildə pozması, müəllimlərə hörmətsizlik etməsi və hətta onları təhqir etməsi hallarının artması təhsil sistemində ciddi problemlərin mövcud olduğunu göstərir”. Bu sözləri SİA-ya açıqlamasında təhsil eksperti Kamran Əsədov deyib.

Kamran Əsədov sözlərinə belə davam edib: “Son günlərdə bir məktəb direktorunun müəllimlərə “hinduşkabaş” deməsi ilə bağlı yayılan səs yazısı cəmiyyətdə geniş müzakirələrə səbəb olub. Təəssüf ki, bu, tək hadisə deyil. Bundan əvvəl də bəzi direktorların müəllimlərə qarşı alçaldıcı ifadələr işlətməsi, onları aşağılamaq məqsədilə müxtəlif terminlərdən istifadə etməsi ilə bağlı faktlar qeydə alınıb. Belə hallar bir neçə vacib sistem problemi ilə əlaqəlidir və bu məsələlərin həll olunmaması təhsilin keyfiyyətinə ciddi ziyan vurur.

Azərbaycanda məktəb direktorlarının özbaşınalığının əsas səbəblərindən biri onların təyin olunma prosesinin qeyri-şəffaf olmasıdır. “Ümumi təhsil haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununun 31-ci maddəsinə əsasən, məktəb direktorları müsabiqə əsasında təyin edilməlidir. Lakin real vəziyyət göstərir ki, bir çox hallarda bu proses formal xarakter daşıyır və direktorlar şəxsi əlaqələr, tanışlıq və qeyri-rəsmi göstərişlər əsasında təyin edilirlər. Bu, onların hesab verməli olduğu sistemin zəifləməsinə və toxunulmaz hiss etmələrinə səbəb olur. Bir sıra hallarda direktorlar vəzifəyə gəldikdən sonra kollektivə qarşı avtoritar münasibət sərgiləyir, müəllimləri sırf tabelikdə olan işçilər kimi görür və onlarla hörmətsiz ünsiyyət qururlar. Halbuki inkişaf etmiş ölkələrdə məktəb direktorları təyin olunarkən onların psixoloji uyğunluğu, liderlik bacarıqları və kollektivlə etik ünsiyyət qurmaq qabiliyyəti xüsusi testlərlə yoxlanılır. Məsələn, Finlandiyada məktəb direktoru olmaq istəyən şəxs əvvəlcə bir neçə pilləli liderlik təlimlərindən keçməlidir və onun məktəb icması ilə münasibəti xüsusi komissiyalar tərəfindən qiymətləndirilir. Azərbaycanda isə belə mexanizmlərin olmaması direktorlara istədikləri kimi davranmaq üçün geniş imkan yaradır.

Digər ciddi problem direktorların fəaliyyətinə nəzarət və hesabatlılıq mexanizmlərinin zəif olmasıdır. Azərbaycanda məktəb direktorlarının idarəetmə qaydalarını pozması ilə bağlı çoxsaylı şikayətlərə baxmayaraq, bir çox hallarda onlara qarşı heç bir ciddi tədbir görülmür. Təhsil haqqında Azərbaycan Qanununun 29-cu maddəsində göstərilir ki, məktəb rəhbərləri etik davranış qaydalarına riayət etməli və müəllimlərin hüquqlarını qorumalıdırlar. Lakin praktiki olaraq, bu qaydalara əməl olunmadıqda direktorların məsuliyyətə cəlb olunması çox nadir hallarda baş verir. Böyük Britaniyada məktəb direktorlarının fəaliyyətinə Ofsted (Office for Standards in Education) adlı müstəqil qurum tərəfindən müntəzəm nəzarət edilir. Əgər bir direktor müəllimlərə qarşı qeyri-etik davranırsa, bu, məktəbin ümumi reytinqinə mənfi təsir edir və həmin direktor avtomatik olaraq yoxlamaya cəlb olunur. Azərbaycanda isə direktorların davranışları ilə bağlı şikayətlərə əsasən, ya gec reaksiya verilir, ya da ümumiyyətlə, heç bir tədbir görülmür.

Direktorların müəllimlərə qarşı kobud və hörmətsiz davranışının artmasının digər səbəbi onların özlərini məktəbin tam nəzarətçisi kimi görmələridir. Onlar məktəbi şəxsi mülkü kimi idarə etməyə çalışır və müəllimlərə qarşı istədikləri kimi davranırlar. Bu, xüsusilə məktəblərdə qeyri-rəsmi ödənişlərin tələb edilməsi, müəllimlərin rəsmi səlahiyyətlərinin aşılması və məktəb daxili qaydaların pozulması hallarını artırır. Dünya Bankının 2022-ci ildə apardığı bir araşdırmaya görə, Azərbaycanda təhsil sektorunda rüşvətxorluq və qeyri-rəsmi ödənişlər ən çox məhz məktəb rəhbərliyi səviyyəsində müşahidə edilir. Bu vəziyyət məktəb direktorlarının cəzasızlıq hissi ilə hərəkət etməsinə gətirib çıxarır.

Direktorların müəllimlərə hörmətsizlik etməsi və onları alçaldan ifadələr işlətməsi təhsilin keyfiyyətinə ciddi mənfi təsir edir. Müəllimlər artıq iş mühitində özlərini rahat hiss etmir, motivasiyaları azalır və pedaqoji fəaliyyətlərinə diqqət yetirməkdə çətinlik çəkirlər. Amerika Təhsil Araşdırmaları Assosiasiyasının (AERA) 2023-cü il hesabatına görə, məktəb daxilində müəllimlərə qarşı neqativ münasibət tədrisin keyfiyyətini 30%-ə qədər aşağı sala bilər. Əgər bir məktəbdə direktor müəllimləri alçaldır, onlara hörmətsiz yanaşırsa, bu, təkcə həmin müəllimlərin deyil, bütövlükdə məktəbin təhsil səviyyəsinə təsir edir.

Problemin həlli üçün bir neçə fundamental dəyişiklik edilməlidir. İlk növbədə, direktorların seçimi ilə bağlı tam şəffaf müsabiqə sistemi yaradılmalı, yalnız pedaqoji və idarəetmə bacarıqları yüksək olan şəxslər vəzifəyə gətirilməlidir. Bunun üçün beynəlxalq təcrübədən istifadə edilməli, direktor namizədlərinin psixoloji və liderlik bacarıqları qiymətləndirilməlidir. Məsələn, Kanadada məktəb direktorları öncə 6 aylıq sınaq dövründən keçir və bu müddət ərzində onların kollektivlə münasibətləri, etik davranışları və idarəetmə üsulları analiz edilir. Bu mexanizmlər Azərbaycanda da tətbiq edilməlidir ki, məktəb rəhbərliyində yalnız peşəkar və etik davranış qaydalarına riayət edən şəxslər təyin olunsun.

Bundan əlavə, məktəb direktorlarının fəaliyyətinə nəzarət gücləndirilməlidir. Müəllimlər və valideynlər üçün anonim şikayət mexanizmləri yaradılmalı və hər bir məktəbin idarəetməsi müstəqil nəzarət qurumları tərəfindən monitorinq edilməlidir. Almaniyada məktəb direktorlarının fəaliyyətini qiymətləndirmək üçün ildə bir dəfə müəllimlər arasında anonim sorğular keçirilir və nəticələrə əsasən, direktorun fəaliyyəti dəyərləndirilir. Azərbaycanda da bu cür mexanizmlər tətbiq olunmalıdır.

Eyni zamanda, direktorların etik qaydalara riayət etməməsi və müəllimləri təhqir etməsi ilə bağlı konkret cəza tədbirləri görülməlidir. Hazırda əksər hallarda belə hallar yalnız ictimai qınaqla məhdudlaşır və ciddi inzibati tədbirlər görülmür. Halbuki, bu tip davranışlara görə direktorlar inzibati məsuliyyətə cəlb olunmalı və hətta ağır hallarda işdən uzaqlaşdırılmalıdır. İsveçdə məktəb direktorları etik davranış qaydalarını pozduqda, onlara ilk dəfə xəbərdarlıq edilir, ikinci dəfə isə vəzifələrindən azad edilirlər. Azərbaycanda da belə bir sistem tətbiq olunmalıdır ki, direktorlar məsuliyyətsiz davranışlarına görə konkret nəticələrlə üzləşsinlər.

Son olaraq, təhsil sistemi müəllimlərin hüquqlarını daha güclü müdafiə etməlidir. Müəllimlər məktəb daxilində təzyiqlərə məruz qalmamalı, onların iş şəraiti və psixoloji rahatlığı təmin edilməlidir. Əgər müəllimlər özlərini qorxmuş və alçaldılmış hiss edirlərsə, onların şagirdlərə keyfiyyətli təhsil verməsi mümkün deyil. Təhsil yalnız bilik ötürmək deyil, həm də insanlara hörmət etməyi öyrətməkdir. Əgər məktəb direktorları öz kollektivlərinə hörmət etmirlərsə, bu, bütövlükdə təhsil sisteminin mənəvi böhran yaşadığını göstərir. Təhsil Nazirliyi bu hallara qarşı daha sərt addımlar atmalı və məktəblərdə etik normaların pozulmasına qarşı sıfır tolerantlıq nümayiş etdirməlidir. Əks halda, təhsil sistemində müəllimlərin nüfuzu azalacaq, məktəblər isə təhsil verən müəssisələrdən çox, avtoritar idarəetmə strukturlarına çevriləcək”.

Ayşən Vəli