TEZLİK: Fizikadan mədəniyyətə… Əkbər Qoşalı yazır

(Kulturoloji baxış)

Fizikanın tezlik (frekans) anlayışı – müəyyən bir prosesin, məsələn, dalğanın, titrəşimin və ya hər hansı bir periodik hadisənin bir saniyədə neçə dəfə təkrarlandığını göstərir. Bu anlayış, maddənin, dalğaların və enerjinin ritmik təzahür forması kimi, mədəniyyətin dinamikasını anlamaqda unikal bir metafora təqdim edir. Əgər tezlik fiziklərin dilində müəyyən bir titrəşmə və təkrarlılıq ölçüsü kimi qəbul olunursa, mədəniyyətdə bu, toplumların, fərdlərin və ideyaların ritmlərini, dəyişikliklərini, harmoniyasını ifadə edən bir konsept kimi istifadə edilə bilməzmi?

Mədəniyyətin ritmik təbiəti

Hər bir mədəniyyət özünəxas bir “ritm”ə malikdir. Bu ritm mədəniyyətin tarixi inkişafını, dəyişiklik və sabitlik arasındakı qarşılıqlı təsiri müəyyən edir. Mədəniyyətlərin “tezliklər”i kimi təsvir edilə biləcək bu ritmlər, onların dəyərlərini, inanclarını, yaradıcılıq impulslarını və sosial quruluşlarını əks etdirir.

Aşağı tezliklər:
Yavaş və sabit dəyişikliklərlə xarakterizə olunan gələnəksəl mədəniyyətlər əsasən dərin tarixi köklərə malikdir. Bu cür mədəniyyətlərdə gələnəklər vasitəsilə davamlılıq nümayiş etdirilir.

Yüksək tezliklər:
Sürətli dəyişikliklər, texnoloji yeniliklər və sosial devrimlərlə müşayiət olunan çağdaş mədəniyyətlər qeyri-sabitlik və uyğunlaşma ilə xarakterizə olunur.

Tezliklərin kulturoloji yorumu

Rezonans və uyğunluq:
Fizikada rezonans hadisəsi müəyyən bir sistemin dış təsirə cavab olaraq ən yüksək titrəyiş tezliyində reaksiya verməsidir. Mədəniyyətdə isə bu, toplumların dış təsirlərə uyğunlaşma və cavabvermə qabiliyyəti kimi yorumlana bilər. Örnək olaraq, Batı çağdaşlaşmasının təsiri ilə Doğu mədəniyyətlərinin yenidən formalaşması rezonansın mədəni ifadəsidir.

Dəyişiklik və sabitlik:
Fizikada tezlik dəyişiklikləri bir sistemin enerjisinin dəyişdiyini göstərir. Mədəniyyətdə isə bu, sosial dəyişikliklərin, devrimlərin və ya ideoloji yenilənmələrin dinamikasını əks etdirir. 
Örnək:
* Sənaye devrimi, texnologiya əsrinin yüksəlişi və ya rəqəmsal transformasiya mədəniyyətin “tezliklər”inin dəyişdiyini göstərən tarixi məqamlardır.
* Bu dəyişikliklər mədəniyyətin ritmini sürətləndirir, yeni anlamlar və ifadə formaları yaradır; eyni zamanda, müəyyən sabit elementlərin itirilməsinə səbəb ola bilər.

Harmoniya və disharmoniya:
Fizikada müxtəlif tezliklər bir araya gəldikdə ya harmoniya (müəyyən bir düzən və nizam) ya da disharmoniya (ahəngsizlik və xaos) yaranır. Mədəniyyətdə də bu prinsip özünü göstərir. Qloballaşma dövründə fərqli mədəniyyətlərin qarşılıqlı təsiri:
* İnkişaf və zənginləşməyə (harmoniya),
* Gərginlik və konfliktlərə (disharmoniya) səbəb ola bilər.

Bu, mədəniyyətlərin “ritm uyğunluğu”nun nə qədər mürəkkəb bir proses olduğunu göstərir.

Mədəniyyətin şəkillənən tezlikləri

Hər bir mədəniyyət öz iç harmoniyasını qorumağa və dış təsirlərlə rezonansa girməyə çalışır. Bu “tezliklər”in qarşılıqlı təsiri mədəniyyətin keçmişinə və gələcəyinə dair dərin bilgilər təqdim edir.
* Mədəniyyətin aşağı tezlikləri:
Gələnəklər, tarix və kollektiv yaddaş vasitəsilə ifadə olunur.
* Mədəniyyətin yüksək tezlikləri:
Yeniliklər, texnologiyalar və sürətli dəyişikliklərlə xarakterizə edilir.

Kultohers: 
Mədəniyyətin tezliyinin (metaforik) ölçüsü

Fizikada tezliyin ölçü vahidi Hz (Hers) ilə təyin olunur. Mədəniyyətin “ritmlər”ini və ya “dinamika”sını ifadə etmək üçün isə kultohers (cultohz) kimi simvolik bir anlayış təklif edilə bilər.

Kultohers nəyi ifadə edə bilər? -
1. Mədəni dinamika:
Mədəniyyətin müəyyən bir dönəmdəki dəyişmə sürəti. - Örnəyi, texnologiya əsrində mədəniyyətin “kultohers”i yüksək ola bilər, çünki dəyişikliklər sürətlidir;
2. Əlaqələr və rezonans:
Bir mədəniyyətin digərinə qarşılıqlı təsirinin intensivliyini ifadə edə bilər.
3. Ritmik uyğunluq:
Mədəniyyətin daxili sabitliyini və ya disharmoniyasını (metaforik olaraq) göstərə bilər.

Örnəklər:
* XX əsrin ikinci yarısında texnoloji və sosial devrimlər mədəniyyətin kultohers səviyyəsini xeyli yüksəltdi;
* Lokal mədəniyyətlər qloballaşma prosesində daha yüksək “kultohers”li mədəniyyətlərlə rezonansa girərək öz kimliklərini qorumağa çalışır və s.

Beləliklə, 
mədəniyyətin tezliklərini öyrənmək onun sabitlik və dəyişiklik arasındakı tarixi trayektoriyasını, gələcəkdəki mümkün inkişafını anlamaq üçün yeni bir yanaşma təqdim edir. Bu, mədəniyyətin (necə deyərlər) yalnız statik bir obyekt olmadığını, əksinə, ritmik və dinamik bir sistem olduğunu göstərir.
“Kultohers” anlayışı da bu araşdırmada yeni bir perspektiv yarada bilər. Bu konsept kulturoloji diskursda yenilikçi bir yanaşma kimi diqqətəlayiqdir.

Bakıvaxtı.az