Tiktokda təhlükəli dopamin tələsi: Beynimizi niyə çürüdürük?

Kulis.az sosial şəbəkələrdə qısa videolar izləməyin beyinə təsiri haqqında araşdırma yazını təqdim edir.

Sosial şəbəkələrdə qısa videoların gündəlik həyatımızda rolu getdikcə artır. Tiktok, İnstagram və YouTube platformalarında yayımlanan qısa videolar artıq yalnız əyləncə vasitəsi deyil; onlar həm də insan beyninin işləmə ritminə təsir edən güclü stimullara çevrilib. Bir neçə saniyəlik videolar, dəyişən görüntülər, parlaq rənglər və musiqi effekti ilk baxışda əyləncəli görünə bilər, lakin uzunmüddətli təsiri baxımından bu, yorucu, bəzən hətta təhlükəli ola bilər.

Amerika Psixologiya Assosiasiyasının apardığı genişmiqyaslı araşdırmalar göstərir ki, sürətli və ardıcıl vizual və səs stimulları beyində diqqət mərkəzlərinin fəaliyyətini dəyişdirir. Son dövrlər sosial mediada zarafatyana “beyin çürüməsi” kimi ifadələr işlədilsə də, bu termin əslində reallığa söykənir - beynin bu tip stimullara adaptasiyası neyrobioloji və psixoloji baxımdan müəyyən problemlər yaradır.

Beyin uzun müddət eyni mövzuya diqqət yetirmək üçün yaradılmayıb. Qısa videolar isə məhz bu zəifliyi “istifadəyə verərək” izləyicini fasiləsiz ekranda qalmağa sövq edir. İnsan barmağını sürüşdürərək növbəti videoya keçir və beynin dopamin adlanan “mükafat hormonu” tez-tez aktivləşir. Bir video gülüş doğurur, digəri maraq yaradır, üçüncüsü diqqəti yenidən çəkir. Bu təsadüfi ardıcıllıq beyində qumar oyunları ilə oxşar təsir yaradır və insan özünü bu mexanizmdən ayırmaqda çətinlik çəkir.

Buna görə də “beş dəqiqə baxım” - deyə başlayan izləmə seansı bəzən saatlarla davam edir. Beyin sürətli məzmunu normallaşdırır, nəticədə daha sakit, yavaş və konsentrasiya tələb edən fəaliyyətlər - kitab oxumaq, yazmaq, dərslərə fokuslanmaq və məntiqi ardıcıllıq tələb edən işlər yorucu və darıxdırıcı görünür.

Araşdırmalar göstərir ki, yeniyetmələr gün ərzində orta hesabla altı saatdan çox qısa video izləyir. Bu yaş dövründə beyin hələ inkişaf etdiyi üçün qısa videoların təsiri daha güclü və hiss olunur. Bu vəziyyət təhsil prosesində diqqətin dağılmasına, dərslərə marağın azalmasına, emosional dəyişkənliyə və özünəinamın zəifləməsinə səbəb olur.

Bundan əlavə, sosial platformalarda gördükləri ilə özlərini başqaları ilə müqayisə etmək gənclərin psixikasında dərin izlər buraxır. Ekranda çox vaxt keçirmək real ünsiyyətin əvəzinə virtual əlaqələr qurmağa səbəb olur, bu isə paradoksal olaraq gənclərdə tənha qalma hissini artırır.

Qısa videoların beynin sinir sisteminə təsiri isə əlavə narahatlıq yaradır. Sistem “həmişə ayıq” vəziyyətinə keçdiyi üçün gecələr yuxuya getmək çətinləşir. Eyni zamanda, bu videolardan geniş istifadə yuxusuzluq, stress, əsəbilik və narahatlıqla sıx bağlıdır. Beyin dincəlməyə vaxt tapmadığı üçün gündəlik fəaliyyətlər də təsirlənir və insan yorğunluq hissi yaşayır.

Mütəxəssislər qısa videoların tam qadağan edilməsini tövsiyə etməsələr də, onların istifadəsinə nəzarət vacibdir. Gün ərzində videolar üçün ayrılan vaxtın azaldılması, yatmazdan əvvəl telefondan uzaq durmaq və izləmə seanslarından sonra beynin sakitləşməsinə kömək edən fəaliyyətlər — kitab oxumaq, musiqi dinləmək, gəzinti və ya təbiət ilə ünsiyyət — mütləq şəkildə tövsiyə olunur. Bu balans xüsusilə uşaqlar və yeniyetmələr üçün həyati əhəmiyyət daşıyır.

Qeyd etmək lazımdır ki, TikTok və digər qısa video platformaları artıq həyatımızın ayrılmaz hissəsinə çevrilib və yox olmayacaq. Lakin onların beyinə və psixikaya təsirini görməməzlikdən gəlmək mümkün deyil. İnsan öz psixoloji sağlamlığını qorumaq üçün bu platformalardan necə istifadə etdiyinə diqqət etməlidir.

Texnologiya düşmən deyil; əsas məsələ onunla şüurlu və balanslı münasibət qurmaqdır. Əgər bu qaydalara riayət edilsə, həm əyləncəmiz təmin olunar, həm də beynimiz sağlam qalar.