Tramp Tehranın nüvə ayğırını cilovlaya biləcəkmi?

Aprelin 12-də İran İslam Respublikasının (İİR) xarici işlər naziri Abbas Əraqçinin və ABŞ-ın xüsusi elçisi Stiv Uitkoffun başçılıq etdiyi nümayəndə heyətləri Oman Sultanlığının vasitəçiliyi ilə Məsqətdə danışıqların birinci raundunu yekunlaşdırıblar.
Tərəflər ilk görüşün nəticələrini ehtiyatlı nikbinliklə qiymətləndiriblər. Bununla belə, hadisədən əvvəl daha çox pessimist ekspert proqnozları fonunda, hətta müəyyən uğurdan danışmaq olar.
Reyting.az xəbər verir ki, bu barədə “Regnum” yazıb.
Rusiya nəşrinin təhlilində qeyd olunur:
ABŞ prezidenti Donald Tramp da danışıqları uğurlu adlandırıb. “Məncə, işlər yaxşı gedir, İranla bağlı vəziyyət, məncə, kifayət qədər yaxşıdır”.
ABŞ üçün birbaşa, İran üçün dolayı danışıqlar

Bütövlükdə, Omandakı hazırkı görüşündə tərəflər yalnız bir-birlərinin mövqelərini və əhval-ruhiyyələrini hiss etməyə, həmçinin müzakirə oluna biləcək mövzuları müqayisə etməyə çalışırlar. Hər şeydən əvvəl, danışıqlar masasında dəqiq nəyin olması və danışıqlara necə başlamağa qərar verməliyik, çünki əvvəlki bütün bəyanatlar və şərhlər ABŞ və İranın bəyan edə və hətta bir-birlərinə təqdim edə biləcəyi şeylərin geniş spektrini göstərib.
Əraqçi Maskatı tərk etdikdən sonra deyib: “Bu gün danışıqların əsasına çox yaxınıq”. O, bir həftə sonra keçirilməsi planlaşdırılan görüşdə əsas diqqətin müvafiq qrafiklə danışıqların gündəliyinin müzakirəsinə yönəldiləcəyini açıqlayıb.
Omanın xarici işlər naziri Bədr bin Həməd Əlbusaidinin aralarında mesaj ötürməsi zamanı ABŞ və İran nümayəndə heyətlərinin Məsqətdə eyni oteldə toplaşması, lakin ayrı-ayrı otaqlarda olması da əlamətdardır.
Abbas Əraqçinin sözlərinə görə, 2 saat yarım ərzində ümumilikdə 4 raund fikir mübadiləsi aparılıb.
Danışıqçıların yerləşdirilməsinin bu formatı hər bir tərəfə görüşün formatı ilə bağlı öz fikrini saxlamağa imkan verdi. Amerika baxımından bunlar birbaşa təmaslar idi. İranlılar hələ də onları dolayı hesab edirdilər.
Tehran hələ də Tramp administrasiyasının son səlahiyyət müddətində nüvə sazişindən birtərəfli qaydada çıxmasını və qeyri-qanuni sanksiyaların yeni raundlarını tətbiq etməsini İslam Respublikasına qarşı xain və düşmənçilik hərəkəti kimi qiymətləndirir. Ona görə də birbaşa danışıqların mümkün olması üçün İran tərəfi Vaşinqtonun konstruktiv yanaşmasına və ultimatum dilini rədd etməsinə və İrandan birtərəfli güzəşt tələb etməsinə inanmalı idi.
“Mehr News”un yazdığı kimi, Amerika nümayəndə heyəti də həmin “konstruktiv” yanaşmanı nümayiş etdirdi və danışıqlar “pozitiv atmosferdə” keçdi və buna görə də gələn həftə davam edəcək.
Öz növbəsində, ABŞ-ın bu təmasları birbaşa elan etməsi vacib idi. Tramp administrasiyası təcili olaraq “100 gün”də müəyyən uğur nümayiş etdirməlidir və bu halda İranla birbaşa danışıqlar belə təqdim oluna bilər.
Amerikanın bu nöqteyi-nəzərinə əhəmiyyət verən tərəflər oteldən çıxarkən birbaşa görüş keçirmələri idi. Abbas Əraqçi Bədr bin Həmədin hüzurunda amerikalı həmkarı Stiv Uitkoffa şəxsən xoş sözlər deyib. Eyni zamanda, iranlı nazir “qapıdakı görüş”ün “təsadüfən” baş verdiyini vurğulayıb.
Nüvə dosyesi və başqa heç nə

Danışıqların növbəti raundlarının nədən ibarət ola biləcəyi mövzusu bizi Uitkoffun martın 21-də verdiyi bəyanatlara qaytarır. Nümayəndə daha sonra açıq şəkildə bildirdi ki, ABŞ İranın nüvə enerjisi proqramının hərbi məqsədlərə yönəlməməsini təmin etmək üçün “yoxlama proqramı” axtarır. Tehran da belə bir razılaşmaya hazır olduğunu bildirib.
Bununla belə, Uitkoffun mövqeyi sonradan Liviyada olduğu kimi, İranın nüvə infrastrukturunu sökməyə çağıran ABŞ administrasiyasının digər rəsmilərinin rəyi ilə ziddiyyət təşkil etdi.
Təbii ki, belə bir ssenari İslam Respublikası üçün alçaldıcı və qəbuledilməz sayılırdı. Bundan sonra Tehrana güc tətbiq etmək hədələri yönəldilib.
Eyni zamanda, məsləhətləşmələrin birinci raundunun hazırkı nisbətən uğurlu nəticəsi onu deməyə əsas verir ki, Uitkoff vitse-prezident J.D.Vensin (İranla bağlı əsas “praqmatiklər” hesab olunur) dəstəyi ilə “şahinlər”in və israilyönlü lobbinin müqavimətini dəf edə bilib və Donald Trampı onların yanaşmasını qəbul etməyə inandırıb. Buna görə də, Məsqətdəki mesaj mübadiləsi yalnız “nüvə dosyesi”nə aiddir.
Xüsusilə vurğulanmalıdır ki, ABŞ nümayəndə heyəti İranın raket proqramı və “müqavimət oxu” qruplarına daha əvvəl səsləndirilən dəstəyin dayandırılması ilə bağlı tələblər irəli sürməyib.
CNN xəbər verir ki, ABŞ artıq danışıqlara başlamaq üçün bəzi güzəştlərə gedib, Tramp “faktiki olaraq heç bir rəsmi monitorinq mexanizmləri olmayan” “xoş niyyətə” əsaslanan qısamüddətli, müvəqqəti nüvə sazişini imzalamağa hazırdır.
Bunu İran tərəfi də “konstruktiv yanaşma” kimi qəbul edib, ona görə də növbəti mərhələdə İran və ABŞ-ın birbaşa danışıqlara razılaşacağını istisna etmək olmaz. İstər Omandan, istərsə də istənilən Avropa ölkəsindən keçə bilərlər. Ola bilsin ki, ABŞ və İran avropalıların tədricən yeni sazişin hazırlanması prosesinə qoşulmasını görmək istəyir.
Onun mümkün parametrlərinə gəlincə, İranın elan etdiyi təkliflər arasında bunlar var: sanksiyaların yumşaldılması, o cümlədən İran neftini alan Çin şirkətlərinə təzyiq; İranın xaricdə dondurulmuş milyardlarla dollarına çıxışın qarşısının alınması, eləcə də İranın dinc nüvə proqramı üzərində işləmək qabiliyyətinin qorunması.
Bunun müqabilində İran, uranın zənginləşdirilməsi səviyyələri ilə bağlı Trampın birinci dövründə imtina etdiyi 2015-ci il müqaviləsinin şərtlərinə qayıtmağa hazırdır.
Digər mənbələrə görə, qeyd olunan mövqelərdən əlavə, İran ABŞ-a nüvəsiz Yaxın Şərq konsepsiyasını təklif edib ki, bu konsepsiyada İsrailin müvafiq olaraq nüvə silahından imtina etməsi və bununla bağlı araşdırmalar yer almalıdır.
İran üçün hazırkı danışıqlarda ABŞ-ın İslam Respublikasına hörmətli münasibətinə nail olmaq da vacib idi. Bu, Tehranın beynəlxalq nüfuzu məsələsidir.
İran BMT Təhlükəsizlik Şurasının və aparıcı dövlətlərin Trampı sazişdən birtərəfli qaydada geri çəkilməsinə və İranla qarşıdurma siyasətinə doğru getməsinə görə qınamaqdan imtina etməsinə son dərəcə mənfi yanaşır ki, bunun ən bariz nümunəsi “Sepah”ın aparıcı hərbi komandirlərindən biri Qasım Süleymaninin öldürülməsidir.
Ona görə də Tehran Vaşinqtonla dialoqa hazır olsa da, ancaq bərabərhüquqlu idi.
Eyni zamanda, İranda heç də hamı ABŞ-ın yeni saziş bağlamaq istəyinin səmimiliyinə inanmır.
Adının çəkilməsini istəməyən məlumatlı iranlı mənbənin dediyinə görə, “təcrübə göstərir ki, amerikalılar razılaşma istəmirlər” və “şahinlər” Trampı haqlı olduqlarına bir daha inandıra biləcəklər. Həmçinin İran rəsmisinin sözlərinə görə, İsrailin mövqeyi Tehranda narahatlıq yaradır.
İsrailin baş naziri Benyamin Netanyahunun amerikalı praqmatiklərin irəli sürdüyü və ballistik raketləri ilə İranı İsrail üçün təhlükə kimi tərk edəcək razılaşmanı qəbul etməyəcəyi aydındır. Radikal sionist hökumət üçün yalnız İranın Təl-Əvivə yönəlmiş bütün silah sistemlərini sıradan çıxara bilən kütləvi zərbə məqbul sayıla bilər.
Buna görə də İran İsraildən istənilən təxribat gözləyir.
İsrailli analitik və ekspertlərin şərhlərindən də aydın olur ki, Yaxın Şərqdəki hazırkı vəziyyət İsrailin xeyrinə olmamağa başlayır. Görünür, prezident Tramp Netanyahunu cilovlamaq, ABŞ-ın İranla danışıqlarını verilən kimi qəbul etmək və bununla barışmaq üçün güc tapıb.
Çox güman ki, bu, ABŞ prezidenti ilə İsrailin baş nazirinin aprelin 8-də Vaşinqtona səfəri zamanı danışıqlar zamanı müzakirə olunan məsələ idi, lakin bu dialoqun incə təbiəti onu elan edilmiş informasiya gündəliyindən kənarda qalmağa məcbur etdi.
Qüds Təhlükəsizlik və Xarici Əlaqələr Mərkəzinin prezidenti Den Diker deyib ki, İsrail hərəkətə keçməyin vaxtının gəlib çatdığını düşünür. Xüsusən, İran 2024-cü ildə İsrailə bir sıra birbaşa zərbələr endirdikdən sonra. “İsrail artıq danışıqlar üçün yer görmür”, - Diker “The Media Line”-a deyib.
Onun fikrincə, İran İslam Respublikası ilə hazırkı diplomatik yol İranın uzun müddətdir apardığı aldatma müharibəsinin davamıdır.
İsrailli hesab edir ki, iranlılar Obamanın dövründə olduğu kimi İsraillə ABŞ arasında gərginlik yaratmaqdan çox xoşbəxtdirlər.
Təl-Əvivdəki Milli Təhlükəsizlik Araşdırmaları İnstitutunun İran proqramının tədqiqatçısı Denni Sitrinoviç deyib: “İsraillilər diplomatiyanın uğur qazanacağına şübhə ilə yanaşırlar, xüsusən də nəticə 2015-ci ildə İranın nüvə razılaşmasına bənzəyirsə”.
O vurğulayıb ki, əgər yeni saziş İranın nüvə infrastrukturunu əsaslı şəkildə dağıtmasa, İsrail küncə sıxışdırıla bilər.
Bununla bağlı adının çəkilməsini istəməyən İran İslam Respublikasının nümayəndəsi “Regnum”un diqqətini bu şəraitdə Rusiya və Çinin mövqeyinin xüsusi rol oynamasına yönəldib.
"İranın nüvə siyasəti aydındır. Biz proqramımızın dinc xarakterli olduğuna və dinc xarakter daşıyacağına zəmanət vermişik və verə bilərik. Əminik ki, başqa cür düşünmək üçün heç bir əsas yoxdur", - iranlı vurğulayıb.
Netanyahu üçün yüksək risk
Əgər Tramp administrasiyası həqiqətən də İranın uranın zənginləşdirilməsi imkanlarını məhdudlaşdırmaq və daha yaxından izləmək üçün həll yönümlü bir yanaşma qəbul edibsə, o zaman gələcəkdə əhəmiyyətli irəliləyişlərin əldə olunma ehtimalı var.
Hazırda İsrailin təxribatları hələ də mümkün olsa da, İran və ABŞ arasında hərbi toqquşma riski xeyli azalıb. Amma hələlik, deyəsən, Təl-Əvivin vəziyyəti öz xeyrinə çevirmək rıçaqları yoxdur. İranı birtərəfli şəkildə vurmaq şəxsən Trampı qəzəbləndirə bilər, onun istənilən sayda gözlənilməz nəticələri ola bilər və bu, Netanyahu üçün olduqca yüksək riskdir.
ABŞ prezidentinin keçən ay İranın Ali dini lideri Ayətullah Əli Xamnəiyə göndərdiyi məktubda Tramp anlaşmaya nail olmaq üçün dəqiq iki aylıq müddət qoyub. Tərəflər iki ay ərzində razılığa gələ bilməsələr, nə baş verəcəyi, ABŞ-ın mövqeyinin yenidən xeyirxahlıqdan qarşıdurmaya keçib-dəyişməyəcəyi məlum deyil.
Üstəlik, hələ bilinmir, amerikalılar İranın nüvə proqramı ilə bağlı əslində hansı təkliflər verəcəklər və onlar İrandan nə dərəcədə fərqlənəcək.
Digər tərəfdən, bir çox müşahidəçilər iki aylıq mövqeyi belə şərh edir ki, ABŞ onilliklər boyu davam edən mübahisəyə son qoyacaq dərhal hərtərəfli razılaşmaya təkan vermir, əksinə, potensial olaraq gələcək diplomatiya üçün vaxt qazana biləcək müvəqqəti tədbirlərə yol açacaq.
Y. QACAR