Türkiyə İsrail: embarqoya davam, yoxsa tamam?

Türkiyə İsrailə tətbiq edilən ixrac embarqosunu ləğv edə bilər. Qəzza zolağında atəşkəs davamlı olarsa, Ankara bunu etməyə hazırdır. Bəziləri düşünür ki, bu, Türkiyənin ilk prezidentlik dövründə Donald Trampın rəğbətini qazanmaq üçün atdığı addımlardan biri ola bilər. Bununla belə, təhlillər onu göstərir ki, yəhudi dövləti “Ankaranın Osmanlı İmperiyasını dirçəltmək üçün layihə” hazırlamasından narahatdır. Türkiyə Xarici İqtisadi Əlaqələr Komitəsinin (DEİK) sədri Nail Olpak İsrailə qarşı tətbiq edilən ticarət məhdudiyyətlərinin mümkün ləğvini açıqlayıb: "Əgər Qəzza zolağında sülh daimi olarsa, biz İsraillə ticarəti bərpa edə bilərik. Əgər Baş nazir Benyamin Netanyahu hökumətinin müəyyən mövqe tutmasına imkan verən səbəb aradan qaldırılarsa, İsraillə ticarət əlaqələri yenidən normallaşa bilər”.

Olpakın şərhi Ankaranın Qəzzada hərbi kampaniyanın başlaması ilə kəsilən yəhudi dövləti ilə diplomatik münasibətləri bərpa etməyə açıq olacağı ilə bağlı fərziyyələrə səbəb olub. Məlumata görə, ticarət qadağalarını aradan qaldırmaq istəyi həm Türkiyə, həm də İsrailin yaxın tərəfdaşı olan Azərbaycanın vasitəçilik fəaliyyətinin nəticəsidir. Bu məlumata görə, Azərbaycan prezidentinin köməkçisi Hikmət Hacıyev məhz iki ölkəni barışdırmaq niyyəti ilə dekabrda Qüdsə, daha sonra isə Ankaraya gedib.

İsrailə qarşı sanksiyalar Türkiyə Ticarət Nazirliyi tərəfindən ötən ilin yazında elan edilmişdi. Departament vurğulayıb ki, Türkiyə Respublikası “Qəzzada hərbi əməliyyatlar bitənə və Qəzzaya humanitar yardımın maneəsiz çatdırılması üçün şərait yaradılana qədər” Aralıq dənizi qonşusuna qarşı belə tədbirlər görür. İxrac qadağası 54 növ sənaye malına tətbiq edilib. Rəsmi olaraq dərc edilmiş siyahıdan belə çıxır ki, məhdudiyyətlər poladdan, alüminiumdan və bəzi sənaye avadanlığından hazırlanmış məhsul növlərinə şamil edilir. Eyni zamanda, siyahılara sement, dəmir və poladdan hazırlanmış bütün növ tikinti materialları, armatur, fiber-optik kabellər, forkliftlər, ekskavatorlar, qranit daxildir.

Qismən iqtisadi təzyiq tədbirləri Fələstin tərəfdarlarının tənqidlərini yumşaltmağa hesablanıb. Ona qarşı əsas şikayət neftin yəhudi dövlətinə tranzitini dayandıra bilməməsidir. Ötən il Amerikanın “Oil Change International” analitik platforması hesabat dərc edib və həmin hesabatda Azərbaycanın “Bakı-Tbilisi-Ceyhan (BTC) boru kəməri ilə xam neft tədarükünün 28%-ni təmin etməklə” İsrailə aparıcı xammal tədarükçüsü olaraq qaldığını bildirib. Oil Change International vurğulayıb ki, Azərbaycan nefti Türkiyənin Ceyhan limanında tankerlərə yüklənir və daha sonra İsrailin Hayfa liman şəhərinə daşınır. İttihamlara cavab olaraq Ankara tankerləri dayandırmağa qanuni haqqı olmadığını bildirib.

İsrail və HƏMAS qrupu arasında atəşkəs rəsmi olaraq yanvarın 19-da qüvvəyə minib. Müqavilə Qəzzaya beynəlxalq humanitar yardım üçün quru kanallarını açıb və yəhudi dövlətinin bir ildən artıqdır ki, müxtəlif dərəcələrdə anklavda apardığı gərgin döyüşləri dayandırıb. Ola bilsin ki, Türkiyənin DEİK vasitəsilə İsraillə çəkişməni azaltmaq niyyətini ifadə etməsinin səbəblərindən biri də Vaşinqtondakı yeni siyasi reallıq olub. ABŞ-ın 47-ci prezidenti İsrailin maraqlarının qeyd-şərtsiz müdafiəçisi kimi çıxış edir. Və Ərdoğanın bu yaxınlarda dediyi kimi, Türkiyə hökuməti üçün indi Trampla “dostluğu davam etdirmək çox vacibdir. "Seçkidə qələbə qazandıqdan bir gün sonra onunla görüşdüm", - Ərdoğan qeyd edib. “Müvəqqəti danışıqlar apardıq” Türkiyə lideri Ağ Evdə yeni komanda ilə bütün problemli məsələlərlə bağlı təmasları davam etdirəcəyinə söz verib.

Bununla belə, 2024-cü ilin dekabr ayından Suriyada hakimiyyət dəyişikliyinin sürətlə getməsinin nəticələrinə görə İsrail elitasının Türkiyəyə qarşı inamsızlıq hissi xeyli artıb. Yanvar ayı hesabatında Qüds Beynəlxalq və Təhlükəsizlik Məsələləri Mərkəzi (JCPA) mövcud qorxuları təsdiqləyən Qərb kəşfiyyat mənbələrinə istinad edib: Ərdoğan indi “Osmanlı İmperatorluğunu bərpa etmək” və “Yaxın Şərq bölgəsində sünni qüvvələrinə nəzarət edən müasir bir sultan olmaq” planlarına qayıdıb. Əvvəllər Osmanlı İmperiyasının bir hissəsi olan Qüds risk altındadır”.

Digər araşdırma qruplarının hesabatlarında ən çox qeyd olunur ki, Türkiyəyə sadiq islamçı qrupların fəaliyyəti nəticəsində xüsusilə Suriya və İsrail sərhədində vəziyyət nəzarətdən çıxa bilər. Lakin JCPA xüsusi diqqət yetirir ki, Suriyanın faktiki lideri, “Həyat Təhrir əl-Şam” radikal qruplaşmasına komandanlıq edən Əhməd əl-Şaraa bir vaxtlar yoldaşlarının təkcə Dəməşqə deyil, həm də Yerusəlimə çatmaq üçün döyüş qabiliyyətinin olduğuna əminliyini bildirib. Qəzzada hərbi kampaniyaya başladığı gündən faktiki olaraq nəzarəti altında olan ərəb ərazilərində gərgin vəziyyətlə üzləşən İsrail əl-Şaranın sözlərini və türk siyasətçilərinin çıxışlarını birbaşa öz milli təhlükəsizliyinə meydan oxumaq kimi qiymətləndirib. Və bu, Ankaranın barışdırıcı siqnallarının bütün təsirini ləğv edə bilər.

İsrailin yeni planı

“Qəzzada son vaxtlar atəşkəsin tətbiqi ilə bölgə nəfəs alıb. Ancaq İsrail bu dəfə İordan çayının qərb sahilini hədəfə alıb. Baş nazir Netanyahu ifrat sağçılarla anlaşmaq və hakimiyyətini saxlamaq üçün Fələstində qan töküb. Budur sionistlərin yeni vəhşi planı”. Bu barədə Türkiyə mətbuatı yazır. Qeyd edilir ki, İordan çayının qərb sahilindəki əməliyyatlar İsrailin baş naziri Benyamin Netanyahu HƏMAS ilə atəşkəs və məhbus mübadiləsi barədə razılığa gəldikdən sonra ifrat sağçı müttəfiqlərinin daxili təzyiqləri ilə üzləşdiyi vaxta təsadüf edir. Fələstin rəsmiləri bazar ertəsi axşam saatlarında İordan çayının qərb sahilində iki Fələstin kəndində onlarla maskalı adamın daş atıb, avtomobilləri və əmlakı yandırıblar. Fələstin Qızıl Ayparası 12 nəfərin döyüldüyünü və yaralandığını bildirib.

Bu arada İsrail qüvvələri İordan çayının qərb sahilinin bəzi hissələrinə reyd keçirib. Bir neçə şübhəli saxlanılıb və internetdə yayılan videoda onlarla insanın küçələrdə yürüşü əks olunub. Ordu həmçinin Cenin düşərgəsinə qarşı növbəti iri əməliyyata başlayıb. Fələstin Səhiyyə Nazirliyi çərşənbə axşamı 16 yaşlı uşaq da daxil olmaqla azı 9 fələstinlinin öldürüldüyünü, 40 nəfərin yaralandığını bildirib. İsrailin müdafiə naziri İsrael Katz Cenin əməliyyatını İsrailin "İran və onun regiondakı müttəfiqlərinə qarşı daha geniş mübarizəsinin" bir hissəsi kimi qiymətləndirərək, "ahtapotun qolları qırılana qədər zərbə endirəcəyik" deyib. Fələstinlilər bildirirlər ki, İsrailin bu cür əməliyyatları və sionist yaşayış məntəqələrinin genişləndirilməsi İsrailin Fələstin əraziləri üzərində nəzarətini möhkəmləndirmək üçün bir vasitədir.

Atəşkəslə razılaşmasından bəri Netanyahu ifrat sağçı koalisiya tərəfdaşlarının üsyanını yatırmağa çalışır. HƏMAS ilə əldə olunan razılaşma İsrail qoşunlarının Qəzzanın əksər hissəsindən çıxarılmasını və israilli əsirlərin əvəzində fələstinli məhbusların azad edilməsini tələb edir. Koalisiya tərəfdaşlarından biri İtamar Ben-Qvir atəşkəsin qüvvəyə mindiyi gün etiraz əlaməti olaraq istefa verib. Digər ifrat sağçı koalisiyanın ortağı, maliyyə naziri Bezalel Smotriç də atəşkəsin birinci mərhələsi başa çatdıqdan sonra Netanyahu müharibəni yenidən başlatmasa, kabineti tərk edəcəyi ilə hədələyib. Ben-Qvirin gedişindən sonra Netanyahu hələ də parlament çoxluğuna sahibdir, lakin ekspertlərin fikrincə, Smotriçin itirilməsi hakim koalisiyanı ciddi şəkildə zəiflədəcək və ehtimal ki, erkən seçkilərə səbəb olacaq. İsrail mətbuatı atəşkəs və əsir mübadiləsi sazişinin bağlanmayacağına dair fikirlərini səsləndirən və danışıqlar aparılarkən hökumətdən çəkilməklə hədələyən ifrat sağçı qruplarla Qərb Sahilində bazarlıq edildiyini iddia edib.

Eyni zamanda, İsrailin “Haaretz” qəzeti yazıb ki, sionistlərin artan hücumları qarşısında İsrail polisi bilərəkdən zəif, loyal münasibət göstərir. Qəzet İsrail polisinin Fələstin torpaqlarını qəsb edən israillilərin hücumları qarşısında çətinlik çəkdiyini və bir çox hücumlarda hadisə yerinə çox gec çatdıqlarını göstərən şahidlərin olduğunu yazıb. Hesabatda İsrail polisinin işğal altındakı İordan çayının qərb sahilində israillilərin hücumlarına cavab verməkdən məsul olan müvafiq bölməsinin lazım olduğu kimi işləmədiyi və polisin aparılan istintaqda müvafiq bölmənin aldığı kəşfiyyat məlumatlarına “açıqca məhəl qoymadığı” Ədliyyə Nazirliyinin Polis Daxili Təhqiqat İdarəsi tərəfindən ifadə edilib. Adının açıqlanmasını istəməyən şəxs İsrail təhlükəsizlik rəsmisi bildirib ki, yerli kəşfiyyat agentliyi Şin-Bet də polisin hücumlara “göz yumduğunu” və heç kimi həbs etmədiyini bildirib.

V.VƏLİYEV