Vaşinqton perspektivi: Cənubi Qafqaza yeni diplomatik paradiqma

Avqustun 7-də Vaşinqtonda baş tutan yüksək səviyyəli görüşlər və imzalanmış sənədlər Cənubi Qafqazın geosiyasi mənzərəsində yeni mərhələnin başlanğıcı kimi qiymətləndirilir. Prezident İlham Əliyevin ABŞ Prezidenti Donald Trampın xüsusi elçisi Stiv Uitkoff ilə görüşü, SOCAR–ExxonMobil əməkdaşlığı və 907-ci düzəliş ətrafında əldə olunan irəliləyişlər region üçün həm siyasi, həm iqtisadi, həm də təhlükəsizlik baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Enerji və iqtisadiyyat — strateji əməkdaşlıq platforması

Azərbaycan dünyanın aparıcı enerji ixracatçılarından biri olaraq artıq uzun müddətdir ki, Avropa enerji təhlükəsizliyinin mühüm təminatçısıdır. Vaşinqton görüşü çərçivəsində əldə olunan yeni razılaşmalar bu rolu daha da gücləndirəcək.

SOCAR–ExxonMobil Memorandumu: Avqustun 7-də imzalanmış əməkdaşlıq memorandumu Azərbaycan enerji sektoruna ABŞ texnologiyalarının, innovasiyalarının və investisiyalarının cəlbini nəzərdə tutur. ExxonMobil kimi enerji nəhənginin Azərbaycanda fəaliyyətinin genişlənməsi, həm hasilat, həm də enerji infrastrukturunun modernləşdirilməsi baxımından strateji əhəmiyyət daşıyır.

Bu sənəd həm də Cənubi Qafqazda enerji infrastrukturlarının şaxələnməsi və Azərbaycanın enerji ixrac marşrutlarının təhlükəsizliyinin artırılmasına yönəlmiş mühüm platforma yaradır. ABŞ-la enerji tərəfdaşlığının möhkəmlənməsi, Bakı-Tbilisi-Ceyhan və Cənub Qaz Dəhlizi kimi layihələrin davamlılığına və yeni istiqamətlərin açılmasına təkan verə bilər.

Diplomatik çətinliklər və “907-ci düzəliş” dinamizmi

ABŞ Konqresinin 1992-ci ildə qəbul etdiyi “Azadlığı Müdafiə Aktı”na 907-ci düzəliş Azərbaycanın ABŞ-dan dövlət yardımı almasını qadağan edirdi. Qanun Ermənistanın Azərbaycan ərazilərini işğal etdiyi bir dövrdə guya Bakının Ermənistana “blokada” tətbiq etməsi bəhanəsi ilə qəbul edilmişdi.

Sonrakı administrasiyalar bu məhdudiyyəti müvəqqəti dayandırsa da, Bayden–Blinken dövründə 907-ci düzəliş yenidən tətbiq edilərək Azərbaycana qarşı siyasi təzyiq alətinə çevrildi.

Donald Tramp administrasiyası isə bu məhdudiyyətin tam aradan qaldırılmasını gündəmə gətirib. Bu addım ABŞ-ın Azərbaycanın regiondakı strateji mövqeyinə verdiyi dəyəri, həm də ikitərəfli münasibətlərin yeni mərhələyə keçdiyini göstərir. Bu, yalnız siyasi jest deyil, həm də ABŞ-ın Cənubi Qafqaz siyasətində dönüş nöqtəsi ola bilər.

Minsk Qrupunun gələcəyi — formatdan çıxış variantı

ATƏT-in 1992-ci ildə yaradılmış Minsk Qrupu, Azərbaycan-Ermənistan münaqişəsinin həllinə vasitəçilik missiyasını daşıyırdı. Lakin 2020-ci il Vətən müharibəsindən sonra yaranmış yeni reallıqlar bu formatın faktiki olaraq iflic vəziyyətə düşdüyünü göstərdi.

Vaşinqton razılaşması çərçivəsində Azərbaycan və Ermənistan liderlərinin Minsk Qrupunun ləğvi üçün ATƏT Baş Katibinə birgə müraciət edəcəkləri gözlənilir.

Bu, illərlə davam edən, lakin nəticə verməyən vasitəçilik prosesinə rəsmi olaraq son qoyacaq və regionda sülh gündəliyinin birbaşa tərəflər arasında qurulmasına imkan yaradacaq.

Zəngəzur dəhlizi və geostrateji dinamika

Vaşinqton görüşünün ən mühüm komponentlərindən biri Zəngəzur dəhlizinə dair razılaşmadır. Bu dəhliz Azərbaycanın əsas ərazisini Naxçıvanla birləşdirəcək, həm də Türkiyə, Orta Asiya və Avropanı birləşdirən yeni qlobal tranzit marşrutunun təməlini qoyacaq.

ABŞ tərəfindən “Trump Route for International Peace and Prosperity” adlandırılan bu dəhliz, regionda ticarət və logistika axınını radikal şəkildə dəyişdirə bilər. Bu, yalnız iqtisadi layihə deyil, həm də geosiyasi balans yaradan strateji koridor kimi nəzərdə tutulur.

Paşinyan hökuməti bu layihə üzrə qərarları suveren şəkildə qəbul etmək istədiyini bildirir, lakin ABŞ-ın prosesdə rolunun balanslaşdırılmış qalmasına da maraqlı görünür.

Erməni diaspor təşkilatları bu layihənin Ermənistanın suverenliyinə təsir göstərə biləcəyini və insan hüquqları məsələlərinin lazımi şəkildə nəzərə alınmadığını iddia edirlər.

Nəhayət Vaşinqton görüşü təkcə iki ölkə arasında diplomatik hadisə deyil, həm də ABŞ-ın Cənubi Qafqaz siyasətinin yeni strateji mərhələyə keçdiyini göstərən siqnaldır. Enerji əməkdaşlığı, 907-ci düzəlişin aradan qaldırılması, Minsk formatından çıxış və Zəngəzur dəhlizinin reallaşması — bunların hər biri yalnız Azərbaycanın deyil, bütün regionun siyasi, iqtisadi və təhlükəsizlik arxitekturasını yenidən formalaşdırır.

Bu səbəbdən 8 avqust tarixi, Cənubi Qafqazın yeni diplomatik eraya qədəm qoyduğu gün kimi tarixə düşə bilər.

Mehriban Vəliyeva
Milli Məclisin deputatı