Xəzər dənizində su səviyyəsinin azalmasının səbəbləri nələrdir ? ARAŞDIRMA

Xəzər dənizində suyun səviyyəsinin azalmasının səbəbləri

Mövzu ilə bağlı SİA araşdırma edib.

Xəzər dənizi qapalı su hövzəsi olduğuna görə onun səviyyəsində dövri dəyişikliklərin baş verməsi təbii haldır. Dənizin səviyyə dəyişmələrinə təsir edən əsas amil Xəzər hövzəsinin iqlim xüsusiyyətləridir. Bu dəyişikliklər əsasən su balansının əsas elementlərindən – dənizi qidalandıran çayların axımından, yağıntıların miqdarından və buxarlanma prosesindən asılıdır. Bununla yanaşı, dəniz dibində baş verən tektonik proseslər də su səviyyəsinin dəyişməsinə müəyyən dərəcədə təsir göstərir.

Hazırda Xəzərin əsas qida mənbəyi hesab olunan Volqa çayının axınında da azalma müşahidə olunur. Belə ki, ötən ilin birinci yarısında çayın mənsəbində illik axım 114 km³ təşkil etmişdir ki, bu göstərici orta çoxillik normadan (146 km³) xeyli aşağıdır. Bu hal Xəzərin su balansına birbaşa təsir edən əsas amillərdən biri kimi qiymətləndirilir.

Xəzər dənizinin səviyyə dinamikası

XX əsrdə Xəzər dənizinin ən aşağı səviyyəsi 1977-ci ildə qeydə alınmışdır. Sonrakı dövrdə, yəni 1977–1995-ci illər arasında dənizin səviyyəsi təxminən 2,5 metr artmışdır. Lakin bu artımdan sonra yenidən enmə prosesi başlamışdır. 2006-cı ildən etibarən Xəzərin səviyyəsində davamlı azalma müşahidə olunur. 2019-cu ildə dənizin orta illik səviyyəsi Baltik hündürlük sistemi üzrə mənfi 27,89 metr olmuşdur ki, bu da 1977-ci ildə qeydə alınan minimum səviyyədən 1,1 metr yüksəkdir.

Gələcək proqnozlar

Xəzər dənizinin səviyyəsi ilə bağlı uzunmüddətli dəqiq proqnoz vermək mümkün deyil. Çünki indiyədək hazırlanmış uzunmüddətli proqnozların heç biri tam şəkildə özünü doğrultmamışdır. Bununla belə, Xəzər dənizinin hidrometeorologiyası üzrə Koordinasiya Komitəsi tərəfindən beş sahilyanı ölkənin birgə məlumatları əsasında yarımillik ssenarilər hazırlanır. Son ssenariyə əsasən, 2020-ci ilin ilk rübündə Xəzər dənizinin səviyyəsinin əvvəlki illə müqayisədə nisbətən aşağı olacağı gözlənilir.

Səviyyənin azalmasının təhlükəsi

Hazırkı mərhələdə Xəzər dənizinin su səviyyəsi ətraf mühit, insan sağlamlığı və təsərrüfat sahələri üçün təhlükəli hesab edilmir. Lakin suyun səviyyəsinin uzun müddət bu templə azalması bir sıra sahələrə, xüsusilə dənizdə aparılan neft-qaz əməliyyatlarına, dəniz nəqliyyatına və limanların fəaliyyətinə mənfi təsir göstərə bilər.

Qeyd edək ki, Xəzər dənizinin səviyyəsi Milli Hidrometeorologiya Departamentinin hidrometeoroloji müşahidə məntəqələrində mütəmadi olaraq izlənilir və dənizlə bağlı fəaliyyəti olan qurumlara operativ məlumatlar təqdim olunur ki, bu göstəricilər onların cari işlərində və planlaşdırılan layihələrində nəzərə alınsın.

Xəzər Dənizi dünyanın ən böyük qapalı su hövzələrindən biri olmaqla yanaşı, ətraf ölkələrin iqtisadi, ekoloji və sosial inkişafında mühüm rol oynayır. Son illərdə müşahidə edilən su səviyyəsinin aşağı düşməsi probleminin həm region, həm də yerli icmalar üçün ciddi təsirləri vardır. Bu məsələnin araşdırılması ekoloji balansın qorunması, iqtisadi resursların idarə olunması və sosial rifahın təmin olunması baxımından aktualdır.

Ekoloji təsirlər
Xəzər dənizinin səviyyəsinin aşağı düşməsi ekosistem üçün ciddi təhlükələr yaradır. Suyun azalması nəticəsində:
Dəniz sahilindəki bataqlıqlar və gil sahələr genişlənir, bu da quşların və digər heyvanların yaşam mühitini məhdudlaşdırır.
Balıqçılıq və suyun bioloji müxtəlifliyi azalır, nadir və kommersiya baxımından əhəmiyyətli balıq növlərinin sayı kəskin şəkildə düşə bilər.
Dəniz sahillərində eroziya prosesi sürətlənir, çimərliklər və sahil ekosistemləri təhlükə altına düşür.
Su səviyyəsinin azalması ilə bağlı duz konsentrasiyasının dəyişməsi bitki və heyvan növlərinin uyğunlaşmasını çətinləşdirir.

İqtisadi təsirlər
Xəzər Dənizinin səviyyəsinin düşməsi region ölkələrinin iqtisadiyyatına da mənfi təsir göstərir:
Balıqçılıq sənayesi, həm yerli bazara, həm də ixraca yönəlmiş istehsal üçün ciddi itkilərə məruz qala bilər.
Nəqliyyat və liman infrastrukturu zədələnir, gəmiçilik sektorunda xərclər artır və ticarət dövriyyəsi azalır.
Turizm potensialı zəifləyir, çünki sahil və dəniz turizmi məhdudlaşır, çimərliklər və su idmanı imkanları azalır.
Dəniz səviyyəsinin aşağı düşməsi ilə əlaqədar olaraq, sahil boyu yerləşən neft-qaz infrastrukturuna və digər sənaye obyektlərinə əlavə texniki və maliyyə xərcləri tələb olunur.

Sosial təsirlər
Su səviyyəsinin azalması həm də yerli əhalinin həyatına birbaşa təsir göstərir:
Balıqçılıq və turizm sahəsində iş itkiləri artdıqca, yerli icmalarda sosial gərginlik və işsizlik problemi yaranır.
Su ehtiyatlarının azalması kənd təsərrüfatı və içməli su təminatına mənfi təsir edir, nəticədə insanların həyat keyfiyyəti düşür.
Sahil boyu yaşayış yerlərində təhlükəsizlik və əhali köçü məsələləri aktuallaşır.
Regional miqyasda ekoloji problemlər və iqtisadi çətinliklər gənc nəsillərin ətraf mühitə diqqətini artırmaqla yanaşı, sosial maarifləndirmə işlərinin vacibliyini də göstərir.

Xəzər Dənizinin səviyyəsinin aşağı düşməsi ekoloji, iqtisadi və sosial sahələrdə ciddi təsirlər yaradır. Bu problemin həlli üçün:
Su ehtiyatlarının davamlı idarə olunması,
Balıqçılıq və turizm sektorlarının adaptasiya strategiyalarının hazırlanması,
Sahil infrastrukturlarının qorunması və
Ekoloji maarifləndirmə və regional əməkdaşlıq tədbirlərinin həyata keçirilməsi vacibdir.

Gələcəkdə Xəzər Dənizinin səviyyəsinin stabilləşdirilməsi və təsirlərin minimuma endirilməsi məqsədilə ölkələrarası koordinasiyanın gücləndirilməsi və davamlı ekoloji siyasətlərin tətbiqi labüddür.

Müəllif: Günay Hacıyeva